Μ’ Αεροπλάνα και Βαπόρια: Η ιστορία πίσω από το αιώνιο Ζεϊμπέκικο του Σαββόπουλου με την Μπέλλου


Πώς δημιουργήθηκε το εκπληκτικό τραγούδι. Η δεύτερη εκδοχή με την Μπέλλου και τι έχει πει ο Σαββόπουλος για τους στίχους

Λένε πως ένα καλό τραγούδι πρέπει να αγγίζει τη καρδιά σου και να ζεσταίνει την ψυχή σου. Το «Ζεϊμπέκικο» του Διονύση Σαββόπουλου καταφέρνει κάτι περισσότερο, προκαλεί ανατριχίλα. Δεν το ακούς απλά, το νιώθεις, από τις πρώτες νότες και τους πρώτους στίχους. Είναι η επιβλητική εισαγωγή, κάτι σαν πένθιμο εμβατήριο, και η μοναδική φωνή της Μπέλλου σε πιάνουν από τον… λαιμό από τα πρώτα δευτερόλεπτα. Και όσο ξετυλίγεται το τραγούδι μέσα στους στίχους βλέπεις τη ζωή των προσφύγων και τον βασανισμένων. Η δεύτερη φωνή του Σαββόπουλου έρχεται σαν ένας χορός αρχαίας τραγωδίας για να κορυφώσει το δράμα. Το «Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια» έχει μπει πλέον στην πέμπτη δεκαετία του, αλλά έχει κερδίσει ήδη την αιωνιότητα.

Το βρώμικο ψωμί και ο Μπάτης

Ο Διονύσης Σαββαπουλος έγραψε τους στίχους και τη μουσική το 1972, εν μέσω δικτατορίας. «Είχαμε Χούντα τότε και δεν τιμούσαν τα 50 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Για εμένα είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, έχω γονείς πρόσφυγες. Ο πατέρας μου από την Κωνσταντινούπολη, η μητέρα μου από τη Βόρεια Θράκη, τη Φιλιππούπολη που πλέον ανήκει στη Βουλγαρία. Το σπίτι ήταν γεμάτο από διηγήσεις προσφύγων και από τα δύο σόγια. Το ’72 ήμουν σε ένα μικρό δωμάτιο σε ένα ξενοδοχειάκι στη Θεσσαλονίκη. Δεν έβγαινα από το δωμάτιο καθόλου. Εκεί ξεκίνησα το Βρώμικο Ψωμί. Ήθελα να φτιάξω ένα ζεϊμπέκικο. Κρατάω τον ρυθμό και προσπαθώ να μιμηθώ τον Καζαντζίδη. Όσο και αν αυτό φαίνεται αστείο. Προσπαθούσα να κάνω μια μελωδία κάπως έτσι αλλά μου βγαίνει αλλιώς διότι σε ένα δεδομένο σχήμα βάζω τη δική μου ζωή. Αφού έφτιαξα τη μελωδία σκέφτηκα να βάλω και διαφορετικά λόγια. Ήταν κάτι που το έκαναν από τον Μεσαίωνα. Τραγουδούσαν όχι μόνο διαφορετικές μελωδίες αλλά και διαφορετικά λόγια. Νιώθεις σαν να σχίζεται το κεφάλι στα δύο, είναι ωραία παρανοϊκό. Τραγούδησα ο ίδιος και τις δύο φωνές. Είναι πολύ παράξενο» θα πει ο καλλιτέχνης.

Πολλές φορές έχει ρωτηθεί για τους στίχους του «Ζεϊμπέκικου». Σε συνέντευξη του κλήθηκε να εξηγήσει την φράση «σε αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί». Ο Σαββόπουλος θα πει: «Στο Ζεϊμπέκικο ακούγεται  σαν παράπονο, σαν διαπίστωση, σαν εγκαρτέρηση απέναντι στην αδικία. Ναι, αλλά προσέξτε τώρα. Σας λέω τη φράση “σε αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε, ζουν με την αδικία”. Και σας λέω και τη φράση “σ’ αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί”. Αυτό είναι ουσιαστικότερο και ακριβέστερο. Ενώ το πρώτο είναι απλώς μία πληροφορία. Να για ποιον λόγο πρέπει να αφηνόμαστε στην τέχνη και να αφήνουμε τη λογική για άλλα πράγματα».

Όσο για τον Μπάτη θα τονίσει: «Καταρχάς ο Μπάτης είναι ένας μουσικός από τα Μέθανα. Ήταν στον Πειραιά και έπαιζε μπαγλαμαδάκι. Έχει γράψει ωραία τραγούδια και ωραία στιχάκια. Ταυτόχρονα μπορεί να είναι και το αεράκι από την Ιωνία. Λοιπόν ο μουσικός, το αεράκι, ο αξέχαστος μου μπαμπάς. Όλα αυτά κάνουν μια σύνθεση μέσα στο τραγούδι που δεν είναι εύκολο να την εξηγήσει κανείς. Στον αέρα επίσης στέκει μία παρθένος η οποία κυβερνάει ηλεκτρικά φεγγάρια. Μες στο τραγούδι  στέκει επίσης ο Μάρκος με μία χρυσή λόγχη. Φαίνεται ότι τα τραγούδια μου είναι η δική μου ψυχανάλυση που δεν έχει τελειώσει ακόμα».

Το κομμάτι, αφού πέρασε τη λογοκρισία της Χούντας (φωτό), μπήκε στον δίσκο «Βρώμικο Ψωμί» ο οποίος κυκλοφόρησε τις τελευταίες μέρες του 1972. Ήταν το 4ο τραγούδι της Α’ πλευράς του δίσκου ο οποίος θεωρείται από τους κορυφαίους του Σαββόπουλου και περιέχει εκπληκτικά κομμάτια όπως το «Δημοσθένους Λέξις».

Το «Βρώμικο Ψωμί» κυκλοφορεί με εξώφυλλο μια φωτογραφία του Σαββόπουλου (τραβηγμένη από τον φίλο του Άλκη Σαχίνη στην οδό Αθηνάς) και χωρίς να αναφέρεται πουθενά ο τίτλος. Είναι η πρώτη φορά που ο καλλιτέχνης θα βάλει «ρεαλιστική» φωτογραφία του σε άλμπουμ. Ο δίσκος έχει τεράστια επιτυχία και ακούγεται φανατικά από τη νεολαία της εποχής. Το «Ζεϊμπέκικο» όμως περιμένει κάτι για να εκτοξευθεί. Θα το περιμένει περίπου τρία χρόνια.

«Αχ βρε Διονύση με έκανες και τραγουδάω ποπ»

Το 1974 ο Σαββόπουλος αποφασίζει να ηχογραφήσει τον δίσκο «10 Χρόνια Τραγούδια». Προτείνει στην Σωτηρία Μπέλλου να ερμηνεύσουν μαζί το «Ζεϊμπέκικο» σε μια πιο λαϊκή έκδοση του. «Δεν είχα πολλά-πολλά με τη Σωτηρία στην αρχή. Απ’ όταν βγήκα όμως από τη φυλακή με είδε με άλλο μάτι. Με προσέγγισε διαφορετικά, σαν να με αισθάνθηκε πιο κοντά της. «Διονύση, καθάρισες εντάξει;», μου είπε. Είχε πλέον αυτή την αίσθηση ότι δεν είμαι ένας άνθρωπος… κανονικός που λειτουργεί με τους κανόνες. Σου λέει το παιδί συμπαθητικό είναι, γιατί έχει κάτι τι λοξό κι αυτός» θα πει ο Σαββόπουλος για τη σχέση του με την Μπέλλου.

Αναφορικά για το πώς έκλεισε η συνεργασία θα τονίσει: «Είχα ζητήσει από την δισκογραφική να πει στην Μπέλλου αν θέλει να τραγουδήσει το «Μ’Αεροπλάνα και Βαπόρια». Απάντησε ότι δέχεται ευχαρίστως και ήρθε στο στούντιο έτοιμη, μελετημένη. Το ηχογράφησε ωραιότατα». Στην ηχογράφηση ο Σαββόπουλος ήταν ενθουσιασμένος αλλά: «Ήμουν συγκινημένος. Σκεφτόμουν ότι έγραψα επιτέλους ένα λαϊκό τραγούδι. Η Σωτηρία όμως βγαίνει από το καμαράκι που ηχογραφούσαμε, ξεφυσάει και λέει: Αχ βρε Διονύση με έκανες και τραγουδάω ποπ. Έμεινα άφωνος. Το έβαλε όμως στο ρεπερτόριο της. Το τραγουδούσε πάντοτε. Θεϊκά το είπε, θεϊκά».

Το περιστατικό που περιγράφει ο Σαββόπουλος απαθανατίστηκε στο ντοκιμαντέρ του Λάκη Παπαστάθη «Χαίρω Πολύ… Σαββόπουλος».

Από τις διαφημίσεις έως την ΑΕΚ

Η νέα εκδοχή του «Ζεϊμπέκικου» το μετέτρεψε από ένα εξαιρετικό τραγούδι σε ένα τραγούδι «αιώνιο». Το «μωρό» που γεννήθηκε το 1972, τρία χρόνια μετά στον δίσκο «10 Χρόνια Τραγούδια», πέρασε στην αθανασία.  Έγινε ένας ύμνος των προσφύγων και των ανθρώπων που τρώνε «βρώμικο ψωμί».

Αν και δεν σταμάτησε ποτέ να ακούγεται υπήρξαν εποχές που επανήλθε πολύ δυναμικά στη δημοσιότητα. Ήταν τα μέσα της δεκαετίας του ’90 όταν μπήκε ως μουσικό «χαλί» σε μια διαφήμιση μπίρας. Το «Ζεϊμπέκικο» επέστρεψε στα χείλη της νεολαίας της εποχής και απέδειξε την διαχρονικότητα του. Τον Σεπτέμβριο του 2022 επιλέχθηκε για ένα συγκινητικό χορευτικό με θέμα την προσφυγιά στα πλαίσια της τελετής εγκαινίων του νέο γηπέδου της ΑΕΚ. Παράλληλα ακούγεται και πάλι σε διαφήμιση μπίρας.

Οι δύο φωνές και η νέα εκδοχή

Στην πρώτη του έκδοση (1972) το τραγούδι είχε στο μεγαλύτερο του μέρος δύο φωνές με τον Σαββόπουλο να τραγουδά και να απαγγέλει. Μια συζήτηση ίσως δύο κόσμων.

Η τοποθέτηση των δύο φωνών είναι:

(Ιπτάμενη παρθένα, κανόνα στους εσπερινούς)

Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια και με τους φίλους

(Του Θεού η φωνή γυρίζει) (στο μυαλό μας)

τους παλιούς τριγυρνάμε στα σκοτάδια

(κι όμως εσύ, κι όμως εσύ δεν μας ακούς)

κι όμως εσύ δεν μάς ακούς

(Σε υμνούμε)

Δεν μάς ακούς που τραγουδάμε με φωνές ηλεκτρικές

(μες στις υπόγειες στοές, με όρκους και γητιές)

μες στις υπόγειες στοές

(Ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε) (τις βασικές σου τις αρχές)

Ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε

(τις βασικές σου τις αρχές)

τις βασικές σου τις αρχές

(Απρόσιτη μητέρα) (μορφή από χώμα κι ουρανό)

Ο πατέρας μου ο Μπάτης

(Θα χαθώ απ’ τα μάτια σου τα δυο)

ήρθε απ’ τη Σμύρνη το εικοσιδυό

(μες στον κόσμο) (σαν πρόσφυγας)

κι έζησε πενήντα χρόνια

(σ’ ένα κατώι μυστικό)

σ’ ένα κατώι μυστικό

(Αγαπούνε)

Σ’ αυτό τον κόσμο όσοι αγαπούνε

(τρώνε βρώμικο ψωμί, του λόγου σου οι πιστοί)

τρώνε βρώμικο ψωμί

(Κι οι πόθοι τους ακολουθούνε) (υπόγεια διαδρομή)

Κι οι πόθοι τους ακολουθούνε

(υπόγεια διαδρομή)

υπόγεια διαδρομή

(Θεόρατη γυναίκα) (στον ουρανό που κυβερνάς)

Χθες το βράδυ είδα έναν φίλο

(ήλιους και/ και φεγγάρια ηλε-κτρικά)

σαν ξωτικό να τριγυρνά

(Με κρατούσες) (και φεύγαμε)

πάνω στη μοτοσικλέτα

(και πίσω τρέχανε σκυλιά)

και πίσω τρέχανε σκυλιά

Σήκω ψυχή μου, δώσε ρεύμα, βάλε στα ρούχα σου φωτιά

(Σαν τον Μάρκο)

(δώσ’ μου τη λόγχη που κεντά, χρυσή λαβωματιά)

βάλε στα όργανα φωτιά

(Να τιναχτεί σαν μαύρο πνεύμα) (η τρομερή μας η λαλιά)

Να τιναχτεί σαν μαύρο πνεύμα

(η τρομερή μας η λαλιά)

η τρομερή μας η λαλιά "

Στην εκδοχή του 1975 το κομμάτι ξεκινά με την ατάκα του Σαββόπουλου: «401. Αγωνία για ηλεκτροσόκ. Νεκροζώντανοι στο Κύτταρο. Σκηνές ροκ. Φωτογραφία με την Μπέλλου». Το «401» είναι το Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών. Το θέμα του Στρατού προβλημάτιζε ιδιαίτερα τον Σαββόπουλο και με το «νεκροζώντανοι στο Κύτταρο, σκηνές ροκ» υποδηλώνει το άλμπουμ «Ζωντανοί στο Κύτταρο», στο οποίο συμμετείχε.

Στην ηχογράφηση του 1975 οι στίχοι είναι:

401

Αγωνία για ηλεκτροσόκ. Νεκροζώντανοι στο Κύτταρο. Σκηνές ροκ.

Φωτογραφία με την Μπέλλου.

Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια

και με τους φίλους τους παλιούς

τριγυρνάμε στα σκοτάδια

κι όμως εσύ δε μας ακούς

Δε μας ακούς που τραγουδάμε

με φωνές ηλεκτρικές

μες στις υπόγειες στοές

ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε

τις βασικές σου τις αρχές

Ο πατέρας μου ο Μπάτης (Απρόσιτη μητέρα μορφή από χώμα και ουρανό

ήρθε απ’ τη Σμύρνη το `22 ( θα χαθώ απ’ τα μάτια σου τα δυο)

κι έζησε πενήντα χρόνια (μες στον κόσμο)

σ’ ένα κατώι μυστικό (σαν πρόσφυγας σ’ ένα κατώι μυστικό)

Σ’ αυτόν τον τόπο όσοι αγαπούνε (αν αγαπούνε)

τρώνε βρωμικο ψωμί (τρώνε βρωμικο ψωμί)

(του λόγου σου οι πιστοί)

κι οι πόθοι τούς ακολουθούνε (κι οι πόθοι τούς ακολουθούνε υπόγεια διαδρομή)

υπόγεια διαδρομή

Χθες το βράδυ είδα ένα φίλο

σαν ξωτικό να τριγυρνά

πάνω στη μοτοσικλέτα

και πίσω τρέχανε σκυλιά

Σήκω ψυχή μου δώσε ρεύμα

βάλε στα ρούχα σου φωτιά (σαν τον Μάρκο)

βάλε στα όργανα φωτιά ( βάλε στα όργανα φωτιά)

να τιναχτεί σαν μαύρο πνεύμα (να κλείσει η λαβωματιά μα τιναχτεί σαν μαυρο πνευμα)

η τρομερή μας η λαλιά (η τρομερή μας η λαλιά)