Γιατί πετάμε χαρταετό την Καθαρά Δευτέρα;

 


Πού έχει τις ρίζες της μια από τις πιο γνωστές και αγαπημένες παραδόσεις της Ελλάδας


Την ημέρα της Καθαράς Δευτέρας οι ουρανοί σε όλη την Ελλάδα γεμίζουν με πολύχρωμους χαρταετούς σε ευφάνταστα χρώματα και σχέδια. Μικροί και μεγάλοι «διαγωνίζονται» για το ποιος θα στείλει πιο ψηλά τον χαρταετό του. Πώς ξεκίνησε όμως αυτό το έθιμο στην Ελλάδα και ποια είναι η ιστορία του χαρταετού;

Το πέταγμα της… ψυχής

Η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί την έναρξη της Σαρακοστής, μιας μακράς περιόδου κατάνυξης και προετοιμασίας που μας προετοιμάζει για την Ανάσταση του Χριστού. Στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση ο χαρταετός συμβολίζει το ανθρώπινο πνεύμα και την ψυχή που πετά στον Ουρανό και φτάνει πιο κοντά στον Θεό. Έτσι, συνδέεται με την ανάταση, την κάθαρση της ψυχής μετά το διονυσιακό ξεφάντωμα της Αποκριάς και προετοιμάζει την ψυχή για τον εξαγνισμό που χρειάζεται ώστε να γιορτάσει το σημαντικότερο γεγονός της χριστιανικής πίστης.

Μάλιστα, οι άνθρωποι πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά φτάσει ο χαρταετός τόσο πιο κοντά στον Θεό θα φτάσουν οι προσευχές του ή κατά άλλους ότι θα είναι πιο ευλογημένος ο «χειριστής» του χαρταετού.

Η ελληνική παράδοση χάνεται στα βάθη του χρόνου, ενώ στο παρελθόν ο χαρταετός κατασκευαζόταν από τον πατέρα ή τον παππού της οικογένειας και η τέχνη της κατασκευής του περνούσε από γενιά σε γενιά.

Με ρίζες χιλιάδων ετών

Η ιστορία του χαρταετού ωστόσο  ξεπερνά τα 2.400 χρόνια ζωής. Τα επίσημα στοιχεία υποδηλώνουν ότι ο χαρταετός έχει τις ρίζες του πολλά χρόνια πριν στην Ασία και συγκεκριμένα στην Κίνα, αν και υπάρχουν και άλλες θεωρίες που τοποθετούν τους πρώτους χαρταετούς στην Μαλαισία, την Ινδονησία και τον Νότιο Ειρηνικό, όπου κατασκευάζονταν από φυσικά υλικά, όπως φύλλα και καλάμια ως εργαλεία για ψάρεμα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει μια σπηλαιογραφία που έχει βρεθεί σε σπήλαιο του νησιού Μούνα στην Ινδονησία, η οποία χρονολογείται στο 9.500-9.000 π.Χ. Αναπαριστά έναν τύπου χαρταετού που ονομάζεται kaghati και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα από τους ανθρώπους του νησιού. Ο αετός αυτός φτιάχνεται από φύλλα και ξύλα μπαμπού.

Το 450 πΧ ο διάσημος Κινέζος φιλόσοφος Μο-Τσε πέρασε τρία χρόνια κατασκευάζοντας προσεκτικά ένα «ξύλινο πουλί» δεμένο σε ένα σκοινί με σκοπό να πετάξει. Υπάρχουν θεωρίες που λένε ότι το «πουλί» αυτό ήταν ουσιαστικά μια πρώτη μορφή χαρταετού.

Το αρχαιότερο ωστόσο γραπτό στοιχείο σχετικά με τη χρήση χαρταετού έρχεται από την Κίνα το 200πΧ δίνοντας έτσι επίσημα τουλάχιστον την πατρότητα στη χώρα της Άπω Ανατολής. Σύμφωνα με τα στοιχεία, ο Κινέζος στρατηγός Χαν Ξιν της δυναστείας Χαν κατά τη διάρκεια πολιορκίας μιας πόλης θέλησε να φτιάξει ένα υπόγειο τούνελ για να μπορέσει να διαπεράσει την άμυνα. Ωστόσο δεν ήξερε πόσο θα έπρεπε να σκάψουν. Έτσι, πέταξε έναν χαρταετό και με το σκοινί που τον συγκρατούσε μέτρησε την απόσταση που τους χώριζε από την πόλη.

Μια άλλη μαρτυρία αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας της Κίνας Γουέν Χσουν έκανε πειράματα πτήσεων με αετούς φτιαγμένους από μπαμπού, οι οποίοι ωστόσο είχαν και επιβάτες. Ανέβαζε σε αυτούς κρατούμενους και οι τυχεροί που επιζούσαν κέρδιζαν την ελευθερία τους.

Οι λαοί της Ανατολής αργότερα φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν τους χαρταετούς σε μαγικές τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και σε τελετουργίες για τον εξορκισμό του κακού. Πίστευαν ότι όσο ψηλότερα ανεβεί ο αετός τόσο πιο τυχεροί θα είναι.

Πιθανότατα όμως ο χαρταετός δεν ήταν άγνωστος και στην ελληνική αρχαιότητα. Σύμφωνα με μια αναφορά, ο αρχιμηχανικός Αρχύτας από τον Τάραντα -4ος αι. π. Χ.- χρησιμοποίησε στα πειράματα αεροδυναμικής που έκανε τον αετό, ενώ υπάρχει και ελληνικό αγγείο της κλασικής εποχής με παράσταση κόρης, η οποία κρατά στα χέρια της μια μικρή λευκή σαΐτα (είδος αετού) με το νήμα της, έτοιμη να την πετάξει.

Βέβαια, οι χαρταετοί των αρχαίων Ελλήνων θα πρέπει να ήταν κατασκευασμένοι με πανί τουλάχιστον ως το Μεσαίωνα, καθώς η χώρα μας δεν διέθετε σε αφθονία το χαρτί σε αντίθεση με την Ανατολή.

Περίπου τον 13ο αιώνα μΧ, ο χαρταετός αρχίζει να περνάει από την Κίνα και την Κορέα σε όλη την Ασία και την Μέση Ανατολή χάρη στους εμπόρους και κάθε περιοχή αρχίζει να διαμορφώνει τη δική της παράδοση γύρω από το πέταγμά του.

Το 1295, ο Ευρωπαίος εξερευνητής, Μάρκο Πόλο, σε ένα από τα βιβλία του περιγράφει τους χαρταετούς και τις δυνατότητες που έχουν αναφέροντας ότι οι Κινέζοι έμποροι τους χρησιμοποιούν για να διαπιστώσουν αν το ταξίδι τους θα είναι επιτυχημένο. Περιγράφει ακόμα και τις πιο επικίνδυνες επανδρωμένες πτήσεις του. Αναφορές στον χαρταετό έχουμε και από άλλους Ευρωπαίους, όπως ο Βάσκο ντα Γκάμα, ο Τζιοβάνι ντε λα Πόρτα και ακόμα και ο Γουίλιαμ Σέξπιρ. Τον 16ο και 17ο αιώνα, οι ναυτικοί έφερναν συχνά μαζί τους χαρταετούς από τα ταξίδια τους στην Ασία.

Πολλές λεπτομέρειες για την παρουσία του χαρταετού στην Ευρώπη έχουμε το 1450 στη Γερμανία και το 1606 στην Ισπανία. Στη δεύτερη περίπτωση, ένας κληρικός αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι χρησιμοποιούσαν τον χαρταετό σαν παιχνίδι χαράς την ημέρα του Πάσχα κάτι που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα σε ορισμένες περιοχές, όπως οι Βερμούδες Εκεί, το πέταγμα του χαρταετου συμβολίζει την Ανάσταση του Χριστού. Μέχρι και τις αρχές του 1600, το πέταγμα του χαρταετού φαίνεται ότι ήταν κυρίως ένας τρόπος διασκέδασης των ενηλίκων. Ωστόσο, ήδη από το 1618 υπάρχουν αναφορές για χαρταετούς σε σχήμα αχλαδιού που προορίζονται για πέταγμα από μικρά παιδιά.

Οι χαρταετοί δεν άργησαν να τους χρησιμοποιήσουν και για επιστημονικούς λόγους κυρίως σχετικά με τα μετεωρολογικά φαινόμενα, ενώ το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πείραμα του Βενιαμίν Φραγκλίνου το 1752 στην Αμερική, ο οποίος με έναν χαρταετό διαπίστωσε τον ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας και του κεραυνού με αποτέλεσμα να κατασκευάσει το αλεξικέραυνο. Το 1880 ο Αυστραλός Χαρκγκρέιβ σχεδίασε έναν τεράστιο αετό για μετεωρολογικές παρατηρήσεις. Παράλληλα, και οι αδερφοί Ράιτ πειραματίστηκαν πολύ με τους χαρταετούς έτσι ώστε να μπορέσουν να φτιάξουν και να πετάξουν το πρώτο αεροπλάνο της ιστορίας.

Υπάρχει ακόμα και η προφορική παράδοση που αγγίζει τα όρια του μύθου, ότι τη μεγάλη γέφυρα του Νιαγάρα την άρχισαν, ρίχνοντας απέναντι με χαρταετό το πρώτο σχοινί.

Στην Ελλάδα, ο χαρταετός έφθασε  πρώτα από τα λιμάνια Ανατολής (Σμύρνη - Χίο- Κωνσταντινούπολη), τα λιμάνια της Επτανήσου, της Σύρου, των Πατρών και ακολούθησαν τα αστικά κέντρα, όπου μπορούσε κανείς να αγοράσει σπάγκο και χρωματιστό χαρτί.

Εντυπωσιακές παραδόσεις γύρω από τους χαρταετούς υπάρχουν και σε άλλες χώρες, όπως στη Βόρεια Ινδία. Εκεί, εδώ και χιλιάδες χρόνια, την ημέρα που υποδέχονται την άνοιξη πετούν πολύχρωμους χαρταετούς και τελούν εντυπωσιακές τελετές που έχουν τις ρίζες τους στην ινδουιστική μυθολογία.

Παρόμοιες παραδόσεις υπάρχουν και στο Αφγανιστάν και στο Πακιστάν, όπου γίνεται η «μάχη του χαρταετού». Εκεί, όσοι πετούν τους χαρταετούς προσπαθούν να «καταρρίψουν» τον χαρταετό του άλλου μέχρι να μείνει ένας! Οι εκδηλώσεις αυτές γίνονται συνήθως για την εορτασμό της έλευσης της άνοιξης, ενώ στο Αφγανιστάν η παράδοση έχει σταματήσει μετά την επάνοδο των Ταλιμπάν καθώς θεωρείται ότι συνδέεται με παγανιστικές συνήθειες του παρελθόντος.