Γιατί οι θεωρίες συνομωσίας εξαπλώνονται πιο γρήγορα από τον κοροναϊό;

Η μόλυνση στα social media καλπάζει με τρομακτικούς ρυθμούς και στην εποχή που ζούμε τα πράγματα δεν είναι πλέον τόσο αθώα

Πολύ πιο γρήγορα από το κοροναϊό διαδίδονται οι θεωρίες συνομωσίας στο διαδίκτυο και κυρίως τα social media. Μπορείς να διαβάσεις κάθε είδους θεωρία από το ότι είναι αμερικάνικο βιολογικό όπλο για να διαλύσει την κινεζική οικονομία ή να αποσταθεροποιήσει το Ιράν μέχρι το ότι ουσιαστικά δεν υπάρχει ή είναι εντελώς ακίνδυνος και πρόκειται για μια φήμη που διέσπειραν φαρμακευτικές εταιρίες. Για το φαινόμενο των θεωριών συνομωσίας και την τρομακτική ταχύτητα που διαδίδονται έγγραψε ο καθηγητής και συγγραφέας Σκοτ Ράντνιτζ. Όπως τονίζει στην εποχή μας τα πράγματα δεν είναι τόσο αθώα και πίσω από κάθε θεωρία μπορεί να κρύβεται ένα ολοκλήρο οργανωμένο δίκτυο.

Το κείμενο του Ράντιτζ όπως το δημοσίευσε η εφημερίδα Guardian:

Καθώς ο κοροναϊός συνεχίζει να εξαπλώνεται και οι επιστήμονες προβλέπουν πόσοι άνθρωποι είναι πιθανό να μολυνθούν γίνεται μεγάλη κουβέντα για τη διάδοση του. Είναι εύκολο να φανταστείς κόκκινες γραμμές που ακολουθούν το μονοπάτι της ασθένειας να εξαπλώνονται σε όλο τον πλανήτη όπως σε μια χολιγουντιανή ταινία.

Όπως προβλεπόταν οι θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με τον κοροναϊό εξαπλώθηκαν παράλληλα με τον ίδιο τον ιό. Χιλιάδες λογαριασμοί στα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης που συνδέονται με τη Ρωσία ισχυρίζονται ότι οι ΗΠΑ δημιούργησαν τον κοροναϊό για να "διεξάγουν οικονομικό πόλεμο στην Κίνα" και ένας γερουσιαστής των ΗΠΑ επανέλαβε μια φήμη ότι ξεκίνησε σε ένα κινεζικό εργαστήριο βιολογικών όπλων και όχι σε κάποια υπαίθρια αγορά.

Ακόμα και κυβερνήσεις έχουν καταφύγει σε θεωρίες συνομωσίες για να αποσπάσουν την προσοχή από τις δικές τους αποτυχίες ή να αποφύγουν την κριτική.

Όταν προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί οι θεωρίες συνομωσίες διαδίδονται οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη μεταφορά της μόλυνσης από έναν ιό. Και από ορισμένες προοπτικές αυτή η μεταφορά μπορεί πραγματικά να είναι χρήσιμη.

Πολύ πριν υπάρξει το Twitter, οι άνθρωποι μοιράζονταν πληροφορίες αβέβαιης εγκυρότητας, γνωστές ως φήμες, ως έναν μηχανισμό επιβίωσης. Σε περίπτωση μιας επείγουσας απειλής, ήταν λογικό να συγκεντρώνονται όλες οι διαθέσιμες πληροφορίες και να διαδίδονται. Μέσω αυτής της αλυσίδας μετάδοσης πληροφοριών μεγάλα κομμάτια πληθυσμού που βρίσκονται μακριά από το αρχικό γεγονός  θα μπορούσαν να "μολυνθούν" με παραπληροφόρηση - κάποιες φορές με καταστροφικές συνέπειες. Τώρα, με την άνοδο των Μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι ψεύτικες φήμες μπορούν να εξαπλωθούν ακόμα πιο γρήγορα.

"Οι θεωρίες συνομωσίας μπορούν να γίνουν ένα είδος όπλου"

Όμως η αναλογία μεταξύ της διάδοσης της ασθένειας και της μεταδοτικότητας των θεωριών συνομωσίας είναι παραπλανητική με δύο κρίσιμους τρόπους. Πρώτον, οι ιδέες μπορούν να εξαπλωθούν χωρίς άμεση επαφή. Ενώ οι πληροφορίες κάποτε ταξίδευαν από άνθρωπο σε άνθρωπο, όπως οι ασθένειες εξακολουθούν να κάνουν, από την εμφάνιση του λεγόμενου γραπτού καπιταλισμού οι άνθρωποι μπόρεσαν να διαδώσουν αναξιόπιστες πληροφορίες και επικίνδυνες ιδέες μέσω του γραπτού λόγου. Σήμερα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επιτρέπουν σε ορισμένα άτομα να διαδώσουν θεωρίες συνωμοσίας σε τεράστιο μήκος και πλάτος. Όποιος είναι αρκετά τυχερός για να έχει μια στήλη σε μια εφημερίδα, μια ραδιοφωνική εκπομπή ή ένα λογαριασμό στο Twitter με έναν μεγάλο αριθμό ακολούθων, μπορεί να φτάσει σε έναν τεράστιο αριθμό ατόμων.

Δεύτερον οι άνθρωποι που διαδίδουν τις θεωρίες συνομωσίας δεν είναι παθητικοί αγωγοί. Αντίθετα με τους φορείς της ασθένειας αυτοί ενεργά επιζητούν να διαδώσουν τις θεωρίες. Ενώ οι ιοί μπορούν να σκοτώσουν, οι θεωρίες συνομωσίας όταν διαδίδονται ηθελημένα από ισχυρούς παράγοντες μπορούν να προκαλέσουν μια διαφορετικού είδους ζημιά. Διαβρώνουν την πολιτική λογοδοσία. Με αυτό τον τρόπο οι θεωρίες συνομωσίας μπορούν να γίνουν ένα είδος όπλου που θα αποδυναμώσει το πολιτικό "σώμα" σαν ένα γκρουπ ανθρώπων να είχε την ικανότητα να μετατρέψει μια απλή γρίπη σε Έμπολα.

Δείτε τις πρόσφατες ακροάσεις παραπομπής στις ΗΠΑ. Κατάθεση μάρτυρα και η απομαγνητοφώνηση του "τέλειου τηλεφωνήματος" του Αμερικάνου προέδρου απέδειξαν ότι ο Ντόναλντ Τραμπ ήθελε από τον Ουκρανό πρόεδρο, Βολοντίμιρ Ζελίνσκι να ερευνήσει την υποτιθέμενη ουκρανική παρέμβαση στις αμερικάνικες εκλογές του 2016. Αυτή η φανταστική αφήγηση ότι η Ουκρανία και όχι η Ρωσία ενεπλάκη στις εκλογές προωθήθηκε αρχικά από το Κρεμλίνο και βρήκε πρόσφορο έδαφος σε ένα μικρό κομμάτι των οπαδών του Τραμπ στα Μέσα κοινωνική δικτύωσης.

Όταν όμως οι υπερασπιστές του Τραμπ χρειάζονταν μια αντί-αφήγηση για να εξηγήσουν γιατί συνοπτικά ανέστειλε τη στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία η συγκεκριμένη θεωρία συνομωσία που κατηγορούσε τους Ουκρανούς ταίριαζε στην υπόθεση. Παρά το γεγονός ότι όλες οι αμερικάνικες υπηρεσίες πληροφοριών τόνιζαν ότι η Ρωσία και μόνο παρενέβη, εξέχοντες σύμμαχοι του Τραμπ με μεγάλο κοινό όπως ο γερουσιαστής Τεντ Κρουζ, αναλυτές του Fox News και άλλοι συνεργάτες της κυβέρνησης χρησιμοποίησαν κάποια εκδοχή της συγκεκριμένης θεωρίας συνομωσίας.

Αφού το ουκρανικό παραμύθι προωθήθηκε από αυτά τα δημοσία πρόσωπα εξαπλώθηκε οριζόντια στους οπαδούς του Τραμπ (και τα ρομπότ των social media) στο Τwitter με τρόπο που θύμιζε συμβατική μόλυνση.

Αλλά η ταχεία εξάπλωση οφειλόταν περισσότερο στις συντονισμένες προσπάθειες ανθρώπων με επιρροή, που είχαν σκοπό να προωθήσουν ψέματα για χάρη της πολιτικής σκοπιμότητας, παρά σε παθητική μετάδοση.

"Κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τον ιό για να μακιγιάρουν τις αποτυχίες τους"

Ο κοροναϊός έχει πολλά στοιχεία που τον κάνουν εξαιρετικό υλικό για θεωρίες συνομωσίας. Αόρατοι στο γυμνό μάτι οι ιοί εδώ και πολύ καιρό προκαλούν φόβο και πανικό. Τώρα προσθέστε στο μείγμα και τη γεωπολιτική. Η αναπτυσσόμενη κινεζική οικονομία και η πολιτική της επιρροή είναι ήδη μια πηγή φόβου ανάμεσα στις γειτονικές και αντίπαλες χώρες. Το κλασικό ερώτημα του ατόμου που αρέσκεται ή δημιουργεί θεωρίες συνομωσίας είναι "ποιος επωφελείται από αυτό;". Στην περίπτωση του κοροναϊού υπάρχουν πολλοί που θα μπορούσαν να κερδίσουν από τα δεινά της Κίνας (αν και αυτά τα οφέλη εξασθενούν όσο όλο και περισσότερες χώρες ανακοινώνουν κρούσματα). Επίσης όσο ο ιός εξαπλώνεται κάποιες κυβερνήσεις μπαίνουν στο πειρασμό να τον χρησιμοποιήσουν για να καλύψουν κακές για αυτές ειδήσεις και παρέχουν αυτή το "κουκούλι" αλήθειας μέσα στο οποίο οι θεωρίες συνομωσίας αναπτύσσονται.

Αλλά το μέχρι που θα φτάσει η κάθε θεωρία συνομωσίας εξαρτάται, κατά ένα μέρος από το ποιος βλέπει ότι θα αποκτήσει ένα πολιτικό πλεονέκτημα με τη διάδοση της και πόσο επιρροή έχει στον κόσμο. Καθώς ο κοροναϊός εξαπλώνεται σε νέες χώρες κάποιες κυβερνήσεις τον χρησιμοποιούν για να μακιγιάρουν τις δικές τους αποτυχίες και να βάλουν τέλος στην κριτική. Ίσως στοχοποιήσουν υπαρκτούς αντιπάλους όμως ο Τραμπ κατηγορεί τα Μέσα ότι οικειοθελώς "πανικοβάλουν τις αγορές". Άλλες κυβερνήσεις ίσως θεωρήσουν τις θεωρίες ελκυστικες, ως έναν τρόπο να αντικρούσουν κατηγορίες. Ο πρόεδρος Ρουχανί του Ιράν, για παράδειγμα, χαρακτήρισε τις αναφορές ότι η χώρα του δυσκολεύεται να περιορίσει τον ιό ως "μια από τις πλεκτάνες του εχθρού που προσπαθεί να σπείρει πανικό στη χώρα". Η Κίνα εν τω μεταξύ κατέφυγε στο να υποδαυλίσει εθνικιστικές καταγγελίες για να αλλάξει το κυρίαρχο θέμα ενώ πριν είχε δείξει και αυτή πρόθυμη να χρησιμοποιήσει θεωρίες συνομωσίες όπως αυτή που ήθελε τον ιό να έχει σχέση με τις διαδηλώσεις στο Χονγκ Κονγκ.

Σε μια εποχή ακραίας συνδεσιμότητας έχουμε "εκτεθεί" σε περισσότερες ιδέες από ποτέ αλλά είμαστε και πιο ευάλωτοι στη χειραγώγηση. Θεωρίες που προωθούνται για πολιτικά κέρδη δεν σκοτώνουν όπως οι ιοί αλλά μολύνουν το δημόσιο λόγο με ψευδείς ή επιβλαβείς ιδέες. Κάνουν πιο δύσκολο για τον πολίτη να φτάσει στην αλήθεια και τελικά να ζητήσει ευθύνες από τους πολιτικούς. Και αντίθετα με τους βιολογικούς οργανισμούς που προκαλούν ασθένεια μόνο ως υποπροϊόν της ανάγκης τους να επιβιώσουν, οι άνθρωποι που προωθούν εν γνώσει τους θεωρίες συνωμοσίας το κάνουν με τον ίδιο σκοπό να εξασθενήσουν τον ξενιστή.