Ένα αφήγημα τόσο παλιό όσο και τα χρόνια από την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Οθωμανούς. Κατά πόσο όμως είναι αυτό αληθινό;
Η ιστορία χιλιετιών της Ελλάδας έχει καταγραφεί λεπτομερώς
στο μεγαλύτερο μέρος της, ωστόσο υπάρχει μια περίοδος όπου σε πολλά σημεία
έχουμε μεγάλο κενό. Αυτή είναι η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας για 400
περίπου χρόνια στη χώρα μας. Οι καταγραφές από αυτήν την περίοδο είναι
ελάχιστες και οι περισσότερες ιστορίες μεταφέρθηκαν κυρίως προφορικά στις επόμενες
γενιές.
Ελάχιστα γνωρίζουμε και για το τι συνέβαινε όλη αυτή την
περίοδο στο σημαντικότερο αρχαιολογικό μνημείο της Αθήνας, την Ακρόπολη. Οι αναφορές,
οι οποίες σε καμία περίπτωση δεν είναι επιβεβαιωμένες, θέλουν το Ερέχθειο να
έχει γίνει χαρέμι, κατοικία των συζύγων του Τούρκου διοικητή της Ακρόπολης.
Η αναφορά αυτή μοιάζει απόλυτα ταιριαστή με την εικόνα των
ασεβών που ήθελαν να δημιουργήσουν οι Έλληνες για τους Οθωμανούς κατακτητές. Άλλωστε,
ως τότε το Ερέχθειο ήταν πάντα ένας ιερός χώρος, αν και αρκετά μυστηριακός. Στην
αρχαιότητα θεωρούμε ότι το κτίριο ήταν το σημείο όπου φύλασσαν τα ιερότερα
κειμήλια των Αθηνών: Το Παλλάδιο, την ξύλινη
προτομή της Αθηνάς η οποία υποτίθεται ότι έπεσε από τον ουρανό και δεν ήταν
φτιαγμένη από άνθρωπο, τα σημάδια από τη τρίαινα του Ποσειδώνα και το πηγάδι με
το θαλασσινό νερό το οποίο προέκυψε από το κτύπημα του Ποσειδώνα, η ιερή ελιά η
οποία βλάστησε όταν η Αθηνά χτύπησε έναν βράχο με το δόρυ της, κατά την επιτυχή
της αντιδικία με τον Ποσειδώνα για την πόλη. Το ανατολικό τμήμα του κτιρίου
ήταν αφιερωμένο στην Αθηνά Πολιάδα, ενώ το δυτικό τμήμα ήταν ο χώρος λατρείας
του Ποσειδώνα και του μυθικού βασιλιά της Αθήνας, Ερεχθέα. Στο Μεσαίωνα, το
Ερέχθειο συνέχισε να έχει «ιερή» χρήση καθώς ήδη στην πρωτοβυζαντινή περίοδο μετατράπηκε
σε εκκλησία αφιερωμένη στη Θεοτόκο.
Έτσι, η αφήγηση θέλει πως όταν ήρθαν οι Οθωμανοί θέλοντας να
βεβηλώσουν αυτόν τον ιερό τόπο, τον μετέτρεψαν σε χαρέμι. Ωστόσο, κατά πόσο αυτός
ο μύθος ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα;
Ο αρχαιολόγος Τζανρίκ βαν Ροκχόιζεν (Janric van Rookhuijzen),
καθηγητής του πανεπιστημίου της Ουτρέχτης ανέλαβε να βρει μια σίγουρη απάντηση
στο ερώτημα αυτό και να… εξιχνιάσει το μυστήριο. Ο Ροκχόιζεν γράφοντας ένα
σχετικό κείμενο στην ιστοσελίδα The Conversation αναφέρει ότι ανέλυσε και μελέτησε όλες τις ιστορικές πηγές
που μπόρεσε να βρει σχετικά με την Ακρόπολη από την οθωμανική περίοδο.
Η ιστορία για το τουρκικό χαρέμι της Ακρόπολης φαίνεται ότι
ξεκίνησε το 17ο αιώνα από δύο περιηγητές, έναν από την Βρετανία και έναν από τη
Γαλλία. Οι δυο τους επισκέφτηκαν την Αθήνα και εξέδωσαν στις χώρες τους βιβλία
που έγιναν πολύ δημοφιλή, στα οποία υποστήριζαν ότι το Ερέχθειο είχε γίνει
χαρέμι. Ωστόσο, οι δύο αυτοί επισκέπτες μόνο αξιόπιστοι δεν μπορούν να
χαρακτηριστούν. Όπως αποδεικνύεται δεν μπήκαν ποτέ μέσα στο κτίριο και οι
αναφορές τους σε πολλά σημεία είναι αλληλοσυγκρουόμενες και πιθανότατα αποτελούν
καθαρά εικασίες.
Φαντασία ή όχι, η υποψία της ύπαρξης χαρεμιού στο Ερέχθειο
είχε από την αρχή σαγηνεύσει το κοινό της Δύσης που απολάμβανε πάντα τις εξωτικές
ιστορίες από την Ανατολή. Στη συνέχεια οι συγγραφείς απλώς συνέχισαν να
επαναλαμβάνουν την πληροφορία. Αυτό είχε επαναληφθεί και είχε μάλιστα θεωρηθεί
ο λόγος που το κτίριο δεν είχε καταστραφεί κατά τον ενετικό βομβαρδισμό της Ακρόπολης
από τον Μοροζίνη το 1687.
Η έρευνα του βαν Ροκχόιζεν συμπεριέλαβε επίσης αρκετές
τουρκικές πηγές, οι οποίες δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς μέχρι σήμερα. Σε καμία
από αυτές δεν αναφέρεται πουθενά η ύπαρξη κάποιου χαρεμιού μέσα στο ναό με τις Καρυάτιδες.
Ωστόσο, αναφέρουν ότι χρησιμοποιούνταν σαν κάποιο είδος παλατιού, ένα
στρατηγείο για τον Τούρκο διοικητή. Συμπερασματικά, υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία
για να υποθέσουμε ότι το Ερέχθειο μετατράπηκε κάποια στιγμή σε ένα μέρος για
ερωτικές συνευρέσεις.
Χαρέμια και ναοί
Οι ιστορίες για χαρέμια μέσα στο ναό των Καρυάτιδων υπήρχαν
ήδη από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας, πολλούς αιώνες πριν οι Οθωμανοί
κατακτήσουν τη χώρα. Οι εντυπωσιακές Καρυάτιδες από μόνες τους εμφανίζονται σαν
πετρωμένες γυναίκες στην είσοδο του κτιρίου που προϋπαντούσαν τον επισκέπτη. Πιθανότατα
έπαιξαν το δικό τους ρόλο στην δημιουργία αυτών των μύθων. Ο χρόνος και οι
επισκέπτες-και πάλι- της Ακρόπολης, έδιναν τη δική τους ερμηνεία σε αυτό το
μυστηριώδες κτίριο, βασιζόμενοι σε αυτά τα γλυπτά.
Οι ανθρωπολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι εντυπωσιακά αγάλματα,
όπως οι Καρυάτιδες, μπορούν να ενεργοποιήσουν την φαντασία δημιουργώντας «τρελές»
ιστορίες που μερικές φορές μπορεί να περάσουν κατά λάθος για πραγματικές. Για έναν
τυχαίο παρατηρητή, η ύπαρξη των Καρυάτιδων θα μπορούσε να σημαίνει ότι μέσα στο
κτίριο υπάρχει ένας οίκος ανοχής και οι Καρυάτιδες σε προσκαλούν ως άλλες εταίρες
για να απολαύσεις τα θέλγητρα των γυναικών.
Ωστόσο, η ιδέα ενός οίκου ανοχής μέσα στο Ερέχθειο επί
Οθωμανών είναι βαθιά προβληματική και για ακόμα έναν λόγο. Ουσιαστικά συνεχίζει
ένα παλιό δυτικό στερεότυπο που βλέπει τους Τούρκους ως βίαιους, ιερόσυλους
βαρβάρους. Αυτό το στερεότυπο έχει τις ρίζες του από πολύ παλιά στους μακραίωνους
πολέμους μεταξύ των χριστιανικών ευρωπαϊκών χωρών και της μουσουλμανικής
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτό ήρθε να προστεθεί και η λαϊκή φαντασία γύρω
από τα χαρέμια που τα έβλεπε πάντως ως μυστηριώδη, ερωτικά μέρη αποπλάνησης.
Η ιδέα ότι ο ναός των Καρυάτιδων έγινε ένα πολυτελές χαρέμι
ταίριαζε τέλεια σε αυτό το αρνητικό στερεότυπο για τους Τούρκους. Το στερεότυπο
αυτό είχε βέβαια σοβαρές επιπτώσεις. Όταν το νέο ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε,
ο τουρκικός οικισμός που ήταν χτισμένος πάνω στην Ακρόπολη ισοπεδώθηκε πλήρως. Η
ίδια αυτή αντίληψη οδήγησε και τον Λόρδο Έλγιν να κλέψει ανενδοίαστα από την
Ακρόπολη τόσα γλυπτά στις αρχές του 19ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένου
και μιας Καρυάτιδας.
Φυλακισμένη αδερφή
Μέχρι και σήμερα αυτά τα γλυπτά παραμένουν στο Βρετανικό
Μουσείο παρά την αποδοκιμασία πολλών που επιθυμούν να τα δουν να επιστρέφουν
στον τόπο τους. ωστόσο, οι Καρυάτιδες συνεχίζουν να εξάπτουν την φαντασία. Ο
σύγχρονος μύθος λέει ότι μπορεί κάποιος να ακούσει τη νύχτα τις Καρυάτιδες που
έχουν μείνει στην Ελλάδα να κλαίνε για την αδελφή τους που είναι φυλακισμένη
μακριά τους», αναφέρει ο βαν Ροκχόιζεν.
Όπως λέει ο βαν Ροκχόιζεν, το αφήγημα για το τουρκικό χαρέμι
στο Ερέχθειο δένει με τις ιστορίες που συνεχίζουν να λέγονται κατά των Τούρκων.
Οι ιστορικές πηγές ωστόσο δείχνουν ότι στους τρεις αιώνες που παρέμειναν στην
Αθήνα οι Οθωμανοί όχι μόνο δεν πείραξαν την Ακρόπολη, αλλά ήταν τόσο
εντυπωσιασμένοι και εκστασιασμένοι από αυτήν, όσο και οι σύγχρονοι τουρίστες. Στην
πραγματικότητα, οι Ενετοί και οι Βρετανοί ήταν αυτοί που προκάλεσαν τις μεγαλύτερες
καταστροφές στην Ακρόπολη και αυτό είναι καθαρά ιστορικό γεγονός.