Προίκα στην παιδεία, όχι στη Σοφία...


To εξωφρενικό ποσό που πήρε η πριγκίπισσα μετά από απαίτηση της Φρειδερίκης. Η κόντρα στη Βουλή και οι διαδηλώσεις

Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1961, η πριγκίπισσα Σοφία αρραβωνιάστηκε στη Λοζάνη τον Χουάν Κάρλος, πρίγκιπα της Αστούριας και διάδοχο του ισπανικού θρόνου. Στις 14 Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς έγινε η ανταλλαγή των δαχτυλιδιών των αρραβώνων στα Ανάκτορα των Αθηνών. Ο γάμος ορίστηκε για την 14η Μαΐου 1962 στην ελληνική πρωτεύουσα.

Η Ελλάδα αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα και συγκλονιζόταν από πολιτικές συγκρούσεις. Μετά τις εκλογές «βίας και νοθείας» του 1961 ο Γεώργιος Παπανδρέου έχει κηρύξει τον Ανένδοτο και η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα πολωμένη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο τα Ανάκτορα και ιδιαίτερα η βασίλισσα Φρειδερίκη απαίτησε να δοθεί, από το ελληνικό κράτος, προίκα στην πριγκίπισσα Σοφία. Το ζήτημα προκάλεσε οργή, συγκρούσεις και έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να χάσει το Παλάτι μεγάλο μέρος του λαϊκού ερίσματος.

Τα έξοδα και η προίκα

Τα ανάκτορα ήθελαν έναν γάμο που θα εντυπωσίαζε τους Ευρωπαίους γαλαζοαίματους. Στάλθηκαν χιλιάδες προσκλήσεις και δόθηκε ένα υπέρογκο ποσό για τον στολισμό του ναού. Όπως αναφέρουν ρεπορτάζ της εποχής εκλήθησαν και παρέστησαν 32 εν ενεργεία βασιλιάδες και πρίγκιπες και 109 εστεμμένοι ή πρίγκιπες έκπτωτοι. (Μεταξύ αυτών ήταν και κάποιος διεκδικητής του μη υπάρχοντος Θρόνου της  Βραζιλίας). Από την πλευρά του γαμπρού κλήθηκαν 3.000 Ισπανοί αριστοκράτες. Για τη διακόσμηση των δύο ναών (έγινε καθολική τελετή στον Άγιο Διονύσιο και ορθόδοξη στη Μητρόπολη) χρησιμοποιήθηκαν 80.000 τριαντάφυλλα και γαρίφαλα. Δεν είναι σαφές με ποιο ακριβώς ποσό επιβαρύνθηκε το ελληνικό κράτος για να γίνει ο γάμος αλλά είναι βέβαιο πως τα χρήματα που δόθηκαν ήταν αδιανόητα με δεδομένη την οικονομική κατάσταση της χώρας.

Επιπλέον οργανώθηκε ένα ολόκληρο πανελλήνιο δίκτυο συγκέντρωσης δώρων για την πριγκίπισσα. Χαρακτηριστικά ο Γιάννης Κάτρης στο βιβλίο του «Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα» τονίζει: «Για την εκμαίευση πλούσιων δώρων απλώθηκε ένα πυκνό και πιεστικό δίχτυ εντός και εκτός της Ελλάδας. Οργανώσεις, ιδρύματα, τράπεζες, οργανισμοί, σχολεία, ορφανοτροφεία, γηροκομεία, βρεφοκομεία, νοσοκομεία υποχρεώθηκαν να αποστείλουν δώρα. Όλοι επίσης οι προσκληθέντες γαλαζοαίματοι (έκπτωτοι και εν ενεργεία) εφοπλιστές, βιομήχανοι και άλλοι εχάρισαν ένα πραγματικό βουνό από κοσμήματα και πολύτιμους λίθους. Η Αγγλίδα δημοσιογράφος κ. Ρεντ έγραψε ότι “τα δώρα που απεστάλησαν στους νεόνυμφους ήταν τόσο πολλά, ώστε να τους διατηρήσουν βαθύπλουτους σ’ όλη τους τη ζωή”. Μερικές εβδομάδες πριν από τους γάμους, η βασίλισσα Φρειδερίκη με τη Σοφία πήγαν στο Παρίσι και στο Λονδίνο για “ψώνια”. Όταν γύρισαν, κάποιος αδιάκριτος δημοσιογράφος στο αεροδρόμιο είχε την υπομονή να μετρήσει 120 βασιλικές αποσκευές. Και επειδή έγινε θόρυβος στον Τύπο εξεδόθη ανακοίνωση του βασιλικού αυλαρχείου που διευκρίνιζε ότι οι 120 βαλίτσες περιείχαν δώρα ομογενών (εφοπλιστών) του Λονδίνου προς τη μελλόνυμφη πριγκίπισσα».

Η βασίλισσα Φρειδερίκη όμως ήθελε και προίκα για την πρωτότοκη της. Απαίτησε από τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή το εξωφρενικό για την εποχή ποσό των 9εκατ. δραχμών «απαλλασσόμενο από κάθε φορολογία». Ο Καραμανλής αρχικά διαφώνησε και επιχείρησε τουλάχιστον να ρίξει τις απαιτήσεις της Φρειδερίκης. Της τόνισε ότι πρέπει να υπάρξει πρώτα συνεννόηση με τα υπόλοιπα κόμματα ώστε το θέμα να μην χρησιμοποιηθεί για να βλάψει την κυβέρνηση και τα Ανάκτορα. Η βασίλισσα όμως επέμεινε και η όποια αντίσταση του Καραμανλή κάμφθηκε.

Η σύγκρουση στη Βουλή

Στις 19 Φεβρουαρίου του 1962 ο υπουργός Οικονομικών Σπύρος Θεοτόκης κατέθεσε στη Βουλή νομοσχέδιο με το οποίο δινόταν προίκα στη Σοφία ύψους 9.000.000 δρχ. (300.000 δολάρια της εποχής) που απαλλασσόταν από κάθε φορολογία και μπορούσε να μετατραπεί σε συνάλλαγμα.

Στην εισηγητική του έκθεση ο Θεοτόκης επικαλέστηκε «μακροχρόνιον και αδιάλειπτον έθιμον« και ανέφερε επίσης ότι: «Η συμβολή του ελληνικού λαού εις την αποκατάστασιν της βασιλόπαιδος Σοφίας, πρωτίστως προβάλλεται ως ηθική και έμπρακτος συμμετοχή αυτού εις το ευτυχές γεγονός...». Υπενθύμισε στο σώμα ότι είχε προηγηθεί η προικοδότηση άλλων πέντε πριγκιπισσών από την εποχή του 1889. Μίλησε για οικονομική αδυναμία της Βασιλικής οικογένειας και τόνισε ότι «η τυχόν διακοπή του εθίμου, για την Πριγκίπισσα Σοφία, μπορεί να θεωρηθεί αρνητικό προς το πρόσωπόν της, ενώ ίσως στο μέλλον την περιμένουν υψηλά καθήκοντα στην καινούργια πατρίδα της».

Ο αρχηγός της αντιπολίτευσης,  Γεώργιος Παπανδρέου μιλώντας στη Βουλή καταφέρθηκε εναντίον της προίκας: «Κατά την ιδικήν μας γνώμην, η οποία σήμερον αποτελεί και συνείδησιν του πολιτισμένου κόσμου, η προιξ είναι θεσμός βάρβαρος. Είναι μορφή σωματεμπορίας. Και υποστηρίζομεν ότι αποτελεί θέμα στοιχειώδους πολιτισμού εις εποχήν, η οποία καθιέρωσε την ισότητα των φύλων, να επιζή ο βάρβαρος θεσμός. Δεν δεχόμεθα να διαπιστωθή ότι, ενώ εις ολόκληρον τον πολιτισμένον κόσμον έχει καταργηθή ο θεσμός της προικός, εν τούτοις εις την Ελλάδα, εις την πατρίδα του αληθούς ανθρωπισμού, επιζή. Αντιθέτως, η παροχή γαμηλίου δώρου είναι πράξις αβρότητος, είναι δείγμα πολιτισμού. Αυτό είναι θέμα αρχής. Δεύτερον, επιθυμούμεν να δηλώσωμεν ότι ουδέποτε η άποψις μας δύναται να έχη την έννοιαν προσβολής προς την βασιλόπαιδα. Είναι εκτός ημών οιαδήποτε πρόθεσις προσβολής. Ευγενείς άνθρωποι δεν προσβάλλουν. Και η ΕΚ αποτελείται από ευγενείς ανθρώπους».

Από την πλευρά της ΕΔΑ, ο Γιάννης Παπαδημητρίου, εξέφρασε το έντονο αντιβασιλικό κλίμα. Έκανε λόγο για «απαράδεκτη πρόκληση η Κυβέρνηση να δίνει προίκα στον Χουάν Κάρλος την ίδια ώρα που δεν κάνει κουβέντα για την αναπροσαρμογή του μισθολογίου. Ο Παπαδημητρίου πρότεινε και την κατάργηση της προίκας αλλά και των Βασιλικών Ιδρυμάτων. Τέλος το Κόμμα των Προοδευτικών του Μαρκεζίνη τόνισε πως είναι εναντίον του θεσμού, αλλά δεν θα έπρεπε η κατάργηση της προίκας να αρχίσει από την πριγκίπισσα Σοφία. Τελικά το νομοσχέδιο πέρασε με τις ψήφους μόνο των κυβερνητικών βουλευτών.

Η προσφορά του Ωνάση

Ο Αριστοτέλης Ωνάσης επιχείρησε να διευκολύνει τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και μέσω επιστολής του έστειλε μια επιταγή 300.000 δολαρίων που μπορούσε να εξαργυρωθεί εξασφαλίζοντας την ανωνυμία του δωρητή. Στην επιστολή ανέφερε: «Αγαπητέ πρόεδρε, Σας εσωκλείω επιταγήν τριακοσίων χιλιάδων δολλαρίων εις διαταγήν της Τραπέζης της Ελλάδος, με την κάτωθι σκέψιν και επιθυμίαν: Αν σας αρέσει, κάμνετε χρήσιν, αν όχι, μου επιστρέφετε την επιταγήν και με συγχωρείτε δια την ενόχλησιν. Πρόκειται για το ζήτημα της πριγκιπικής προικός. Δια να αποφευχθούν περαιτέρω δυσάρεσται συζητήσεις στην Βουλήν και στον τύπον με την λυπηράν αντανάκλασιν στην βασιλικήν οικογένειαν, προτείνω να δωρήσω μέσω ημών στο Δημόσιο ανωνύμως το υπό συζήτησιν ποσόν, και έτσι αποστομώνονται όλοι και τερματίζεται η πολιτική εκμετάλλευσις του θέματος αυτού. Εφρόντισα να γίνη η επιταγή εις τρόπον που να εξασφαλίζεται η ανωνυμία του δωρητού». Ο Κωνσταντίνος Καρμανλής αρνήθηκε την προσφορά απαντώντας  ότι ο λαός πρέπει να μάθει να ακούει την αλήθεια και να αντιδρά κατά της δημαγωγίας και επέστρεψε την επιταγή με αριθμό 76735 στον Ωνάση, μέσω του Μ. Τόμπρα. Η απορριπτική απάντηση του Καραμανλή ανέφερε: «Αγαπητέ κ. Ωνάση, Σε συγχαίρω δια την χειρονομίαν σου, η οποία είναι πράγματι συγκινητική. Η μικρολόγος συζήτησις, η οποία διεξάγεται γύρω από το θέμα της προικοδοτήσεως της πριγκιπίσσης, ήτο φυσικόν να θίξη την εθνικήν μας φιλοτιμίαν. Παρ’ όλον ότι εκτιμώ την προσφοράν σου, δεν δύναμαι να την αποδεχθώ δια λόγους αρχής. Είναι ανάγκη να μάθη κάποτε ο λαός μας να ακούη την αλήθειαν και να αντιδρά κατά της δημαγωγίας. Διότι θα απετέλει σφάλμα με δυσαρέστους συνεπείας, εάν η Κυβέρνησις, φοβουμένη τον θόρυβον της αγοράς εγκατέλειπεν μέτρα τα οποία θεωρεί ορθά και τίμια. Ούτε είναι σωστόν να υποκύψη εις τας ωμάς εκβιάσεις της αντιπολιτεύσεως, η επικράτησις των οποίων θα οδηγήσει θάττον ή βράδιον εις την κατάλυσιν του πολιτεύματος ή την αναρχίαν. Σε παρακαλώ να μου γνωρίσεις εις ποιον να παραδώσω την επιταγή».

Ο γάμος

Το ηλιόλουστο πρωινό της 14ης Μαΐου 1962 πραγματοποιήθηκε ο γάμος. Το ζευγάρι πήγε πρώτα στον ναό του Αγίου Διονυσίου όπου ο επίσκοπος Μπρίντεζι τέλεσε το μυστήριο του γάμου κατά το καθολικό δόγμα. Στη συνέχεια οι νεόνυμφοι μετέβησαν με άμαξα στην Μητρόπολη των Αθηνών, προκειμένου να τελεστεί ο γάμος κατά το ορθόδοξο δόγμα, από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χρυσόστομο Β΄. Μετά τον γάμο η Σοφία ασπάστηκε τον Καθολικισμό και παραιτήθηκε των δικαιωμάτων της στον ελληνικό θρόνο. Η κορυφαία Ιταλίδα δημοσιογράφος, Οριάνα Φαλάτσι βρέθηκε στην Αθήνα ως απεσταλμένη του περιοδικού Europeo. Χαρακτηριστικά  έγραψε για τον γάμο: «Ατενίζοντας την πομπή είχες την εντύπωση ότι ήταν αδύνατο να συμβαίνει στο 1962, στην εποχή που άνθρωποι ντυμένοι με στολή από αμίαντο βουτούν στο διάστημα για να φτάσουν στη Σελήνη. Ποιος όμως από την αριστοκρατία σκεπτόταν ότι θα μπορούσε κανείς να πατήσει στη Σελήνη; Υπό ορισμένες προϋποθέσεις ζει κανείς τόσο καλά πάνω στη Γη». Παρότι η πλειονότητα του ελληνικού Τύπου έγραφε για τον ενθουσιασμό του λαού για τον γάμο ήταν ξεκάθαρο πως η πολυτελέστατη τελετή και η προίκα είχε δημιουργήσει δυσαρέσκεια για τα Ανάκτορα. Χαρακτηριστικά ο Άγγλος ο πρεσβευτής σερ Ραλφ Μάρεϊ στο εμπιστευτικό του έγγραφο CE/941/8 τόνιζε: «Πολιτικά, ο χρόνος του γάμου ήταν άστοχος και άτυχος. Έγινε αμέσως μετά τους εορτασμούς για τα 60χρονα του βασιλέως Παύλου. Η επέτειος αυτή συγκέντρωσε στην Αθήνα μέλη από βασιλικούς οίκους. Έγιναν πολλές βασιλικές εκδηλώσεις, σε βαθμό που έκαναν τους Έλληνες να γκρινιάζουν για τα έξοδα». Η γαλλική εφημερίδα Le Monde έγραψε ότι «οι Έλληνες βασιλείς έχουν καταστεί αντικείμενο μιας δυσφημιστικής εκστρατείας, η οποία ανησυχεί και τα βασιλικά ανάκτορα και την κυβέρνηση...».

Οι διαδηλώσεις

Ενώ το ελληνικό κράτος είχε ξοδέψει τεράστια ποσά για τον γάμο και την προίκα της πριγκίπισσας αρνούταν πεισματικά να αυξήσει τις δαπάνες για την παιδεία. Στις μεγάλες διαδηλώσεις του Δεκεμβρίου του 1962 το βασικό αίτημα ήταν να διατεθεί το 15% του προϋπολογισμού του κράτους για την ενίσχυση της Παιδείας που βρισκόταν σε άθλια κατάσταση. Ένα από τα συνθήματα που κυριαρχούσαν ήταν το «Προίκα στην Παιδεία και όχι στη Σοφία». Η κυβέρνηση βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση καθώς αδυνατούσε να δικαιολογήσει το γεγονός ότι δεν αύξανε τους πόρους για την παιδεία ενώ άδειαζε τα ταμεία για την πριγκίπισσα. Ήταν ένα από τα σημαντικά «χτυπήματα» που δέχθηκε η κυβέρνηση Καραμανλή η οποία τελικά έπεσε στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1963.

Επίλογος

Στα απομνημονεύματα της η Φρειδερίκη δεν αναφέρεται στο θέμα της προίκας. Γράφοντας για το γάμο εστιάζει στις διαπραγματεύσεις με το Βατικανό για το πού και πώς θα γίνει η τελετή και στο πόσο όμορφη ήταν η Σοφία και το νυφικό της. Η πριγκίπισσα Σοφία ήταν η τελευταία Ελληνίδα πριγκίπισσα που προικοδοτήθηκε από το κράτος. Ο αναχρονιστικός θεσμός της προίκας καταργήθηκε τελικά το 1983 από την κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου με τον νόμο 1329. Η υπόθεση της προίκας της Σοφίας κατέδειξε πως αντιμετώπιζαν τα Ανάκτορα το ελληνικό κράτος. Θεωρούσαν ότι τα ταμεία του τους ανήκαν και αδιαφορούσαν για τα οικονομικά προβλήματα του λαού. Σε μια εποχή όπου το βιοτικό επίπεδο του μέσου Έλληνα ήταν θλιβερό το Παλάτι απαίτησε και πήρε αδιανόητα χρήματα για έναν γάμο σόου ώστε να ικανοποιήσει τη βασιλική ματαιοδοξία.