Ένα ιατρικό εγχειρίδιο των Ναζί που είναι αναντικατάστατο
μέχρι και σήμερα βρίσκεται στο κέντρο μιας συζήτησης για την ηθική της χρήσης
του
Τον Ιούνιο του 2002, η Δεύτερη Παλαιστινιακή Ιντιφάντα
βρισκόταν στο αποκορύφωμά της. Ο 13χρονος Ισραηλινός Ντβιρ Μουσάι είχε
επισκεφτεί με το σχολείο του την Δυτική Όχθη για μια εκδρομή. Επιστρέφοντας στο
λεωφορείο που θα γυρνούσε την τάξη του σπίτι πάτησε μια νάρκη που είχαν
τοποθετήσει Παλαιστίνιοι αντάρτες με αποτέλεσμα η ζωή του να αλλάξει για πάντα.
Η έκρηξη τον πέταξε στον αέρα και στη συνέχεια τον έριξε με δύναμη στο έδαφος.
«Υπήρχε παντού καπνός, κομμάτια γης να πέφτουν από παντού και η μυρωδιά του καμένου», θυμάται ο Μουσάι στα 31 του πια. Ύστερα από αυτή τη μέρα ακολούθησαν δεκαετίες πόνου και αγωνίας για τον Μουσάι καθώς το δεξί του πόδι δεν επανήλθε ποτέ πλήρως με τον ίδιο να το νιώθει συνεχώς ότι καίγεται. Η λύση σε όλα τα προβλήματα ήρθε τελικά έναν χρόνο πριν, ωστόσο η λύση αυτή δεν ήταν εύκολη.
Βοήθεια από έναν…
Ναζί
Ο γιατρός Μάντι ελ-Χαζ ανέλαβε να προχωρήσει σε μια πολλά
υποσχόμενη εγχείριση που θα έδινε τέλος στον πόνο του Μουσάι. Κατά την προετοιμασία
της εγχείρισης στο ιατρικό κέντρο Hadassah στην Ιερουσαλήμ, ο Μουσάι ήρθε αντιμέτωπος με μια
αλήθεια που θα του δημιουργούσε ένα διαφορετικό είδος «πόνου» και ηθικού προβληματισμού.
Ο ελ-Χαζ τον ενημέρωσε ότι για την πολύπλοκη νευρολογική εγχείρηση
θα χρησιμοποιούσε ως βασικό βοήθημα έναν ανατομικό άτλαντα που είχαν δημιουργήσει
οι Ναζί. Μάλιστα, θεωρείται ότι η εικονογράφηση
στον συγκεκριμένο άτλαντα έχει βασιστεί σε θύματα των Ναζί που δρούσαν υπό τις εντολές
του Χίτλερ. Ο γιατρός ενημέρωσε την οικογένεια του Μουσάι ότι αν είχαν
οποιοδήποτε ενδοιασμό θα μπορούσε να κάνει την εγχείριση χωρίς να βασιστεί στον
άτλαντα. Απλώς έτσι θα ήταν πιο δύσκολη. Τους ενημέρωσε ακόμα ότι η Σύνοδος των
Ραβίνων επιτρέπει την χρήση του συγκεκριμένου εγχειριδίου.
Η μητέρα του Μουσάι, Χάνα, είχε χάσει πολλούς συγγενείς στο
Ολοκαύτωμα. Ο γιος της θυμάται σήμερα ότι του είπε: «Αν μπορεί να βοηθήσει, θα
το χρησιμοποιήσουμε».
Ο άτλαντας
Το συγκεκριμένο εγχειρίδιο είναι ο «Άτλαντας Ανατομίας» (Atlas of Topographical and Applied Human Anatomy)
του ναζί γιατρού Έντουαρντ Πέρνκοπφ. Μέχρι και σήμερα ο συγκεκριμένος άτλαντας
δεν συγκρίνεται με κανέναν άλλο καθώς περιέχει απίστευτες λεπτομέρειες και
ακρίβεια στην παρουσίαση του ανθρώπινου σώματος. Δεν είναι σπάνιο οι γιατροί να
το συμβουλεύονται ειδικά για πολύ λεπτές νευρολογικές εγχειρίσεις. Η εικονογράφηση
που συνοδεύει τα κείμενα του Πέρνκοπφ
είναι εξίσου ακριβής.
Το απίστευτο είναι ότι όσο πιο εξελιγμένη γίνεται η σχετικά
νέα επιστήμη της μελέτης του περιφερικού νευρικού συστήματος τόσο πιο χρήσιμος
είναι ο συγκεκριμένος άτλαντας σύμφωνα με πολλούς νευροχειρούργους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ακόμα και εικόνες υψηλής
ανάλυσης δεν μπορούν να αποδώσουν το περίπλοκο αυτό σύστημα, όπου οι γιατροί
προσπαθούν να θεραπεύσουν προβλήματα όπως ο χρόνιος πόνος που προκαλείται από
κατεστραμμένα ή παγιδευμένα νεύρα.
Ο συγκεκριμένος Άτλαντας βρίσκεται πολύ συχνά στο επίκεντρο της συζήτησης σχετικά με την ηθική της χρήσης στοιχείων και γνώσεων από τα μακρά και αναλυτικά ιατρικά πειράματα που είχαν εφαρμόσει οι γιατροί του Τρίτου Ράιχ.
Ο Πέρνκοπφ ξεκίνησε να δουλεύει πάνω σε αυτόν τον Άτλαντα
στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου έγινε επικεφαλής του τμήματος Ανατομίας το
1933. Την ίδια χρονιά έγινε μέλος και του ναζιστικού κόμματος. Όταν ο Χίτλερ
προσάρτησε την Αυστρία το 1938 έγινε ο διευθυντής της Ιατρικής Σχολής και στη
συνέχεια πρύτανης του Πανεπιστημίου.
Οι εικονογράφοι στους οποίους απευθύνθηκε ο Πέρνκοπφ ήταν επίσης
ενεργά μέλη του ναζιστικού κόμματος. Γι’ αυτό άλλωστε στις περισσότερες εικόνες
ενσωμάτωσαν σβάστικες, κεραυνούς των SS και άλλα σύμβολα των ναζί, τα οποία σβήστηκαν σε επόμενες
εκδόσεις μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Μέχρι και σήμερα δεν είναι γνωστό με σιγουριά σε ποιους
ανήκουν τα σώματα που έχουν διαμελιστεί για να μπορέσουν να γίνουν οι
εικονογραφήσεις. Υπήρχαν πάντοτε οι θεωρίες ότι προέρχονταν από ανθρώπους που
πέθαναν στα στρατόπεδα θανάτου του Χίτλερ. Ωστόσο, οι περισσότεροι ερευνητές
πιστεύουν ότι οι περισσότεροι ήταν Αυστριακοί που είχαν καταδικαστεί σε ποινές
θανάτου στα δικαστήρια των Ναζί.
Ο Πέρνκοπφ μετά το τέλος του πολέμου έζησε για τρία χρόνια σε
στρατόπεδο αιχμαλώτων των συμμάχων, ωστόσο ποτέ δεν κατηγορήθηκε για εγκλήματα
πολέμου. Συνέχισε να δουλεύει στον Άτλαντά του μέχρι τον θάνατο του το 1955. Το
έργο του εκδόθηκε σε δύο τόμους και μεταφράστηκε αρχικά σε πέντε γλώσσες. Η πρώτη
αμερικανική έκδοση έγινε το 1963 και στην Ελλάδα ήρθε το 1998, ενώ κυκλοφορεί
ακόμα. Ωστόσο, ο εκδοτικός οίκος Elsevier, ο οποίος έχει και τα δικαιώματα του βιβλίου έχει πλέον
σταματήσει να το εκδίδει και οι τόμοι -τουλάχιστον στα αγγλικά- μπορούν να
βρεθούν μόνο σε ιδιωτικές συλλογές και στο eBay ή το Amazon.
Η προέλευση των σωμάτων
Τα πρώτα ερωτηματικά σχετικά με την προέλευση του Άτλαντα ξεκίνησαν
τη δεκαετία του 1980 και έγιναν πολύ έντονα τη δεκαετία του ’90. Τότε, ο
χειρουργός Χάουαρντ Ίσραελ του Πανεπιστημίου της Κολούμπια, που χρησιμοποιούσε
συνεχώς τον Άτλαντα ανακάλυψε τις πρώτες εκδόσεις του στο οποίο περιέχονταν τα
σύμβολα των Ναζί.
Ο δρ Ίσραελ μαζί με τον δρ. Γουίλιαμ Σέιντελμαν,
απευθύνθηκαν στο επίσημο μουσείο και οργανισμό του Ισραήλ για το Ολοκαύτωμα, Yad Vashem, ζητώντας να ασκήσουν
πίεση στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης ώστε να ερευνήσουν το πώς δημιουργήθηκε ο
Άτλαντας και σε ποιους ανήκουν τα σώματα που χρησιμοποιούνται. Μετά από κάποια
επιφυλακτικότητα, το Πανεπιστήμιο δέχθηκε. «Η υπόθεση άρχισε σιγά σιγά να
ξεδιπλώνεται», θυμάται ο δρ Σέιντελμαν που ζει πλέον στην Ιερουσαλήμ.
Σύμφωνα με τα όσα ανακαλύφθηκαν, φαίνεται ότι από το 1938 ως
το 1945 το Ινστιτούτο Ανατομίας του πανεπιστημίου έλαβε πάνω από 1.370 πτώματα
φυλακισμένων που είχαν εκτελεστεί μετά από δίκες στην Βιέννη. Περισσότεροι από τους
μισούς ήταν πολιτικοί κρατούμενοι, σε μια εποχή που ακόμα και ένα αστείο για το
Χίτλερ μπορούσε να σε οδηγήσει στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Ο γιατρός του Μουσάι, δρ Μάντι ελ-Χαζ λέει ότι ήρθε για
πρώτη φορά σε επαφή με τον Άτλαντα ενώ σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον στο Σεντ
Λούις των ΗΠΑ υπό την γιατρό δρ Σούζαν Μακίνον, μια πρωτοπόρο στην χειρουργική
του περιφερικού νευρικού συστήματος.
«Ήξερε ότι ήμουν από το Ισραήλ και νόμιζε ότι ήμουν Εβραίος.
Το γεγονός ότι στην πραγματικότητα είμαι Άραβας Μουσουλμάνος από την Γαλιλαία δεν
άλλαξε τίποτε. Ήμουν σοκαρισμένος όταν έμαθα για τον Άτλαντα. Ήταν ανθρωπιστικό
θέμα», αναφέρει ο ελ-Χαζ.
Η δρ Μακίνον αγόρασε το πρώτο αντίγραφο του Άτλαντα στις αρχές
του ’80 ως νεαρή πλαστική χειρούργος και το χρησιμοποίησε για να την
καθοδηγήσει σε πολλές εγχειρίσεις. Ωστόσο, προβληματισμένη από την προέλευση
των εικονογραφήσεων, λίγα χρόνια μετά βρήκε μερικά άρθρα για την ζωή του Πέρνκοπφ,
τα φωτοτύπησε και τα κρατούσε πάντοτε μέσα στον Άτλαντα, ως μια συνεχή υπενθύμιση.
Το 2015, η δρ Μακίνον και ο επί χρόνια συνεργάτης της,
Άντριου Γε, θέλησαν να μοιραστούν μερικές από τις εικονογραφήσεις του Άτλαντα σε μια online πλατφόρμα διδασκαλίας ζήτησαν την άποψη της δρ Σαμπίν
Χίλντεμπραντ, μιας γιατρού που μελετούσε το Τρίτο Ράιχ. Η γιατρός σε συνεργασία
με άλλους ειδικούς δημιούργησαν ένα έγγραφο γνωστό ως «Πρωτόκολλο της Βιέννης»,
το οποίο περιέχει ειδικές συστάσεις σχετικά με την χρήση του Άτλαντα. Γράφτηκε από
έναν επιφανή Αμερικανό ραβίνο και ηθικολόγο, τον Γιόσεφ Α. Πόλακ, και πλέον
έχει υιοθετηθεί από το 2017 από τους ειδικούς του Yad Vashem. Σύμφωνα με αυτό ο
Άτλαντας μπορεί να χρησιμοποιηθεί αν υπάρχει πλήρη γνώση και ενημέρωση για την
προέλευσή του.
Σε μια πρόσφατη έρευνα σε νευροχειρουργούς απ’ όλον τον
κόσμο, η δρ Μακίνον και ο κ. Γε ανακάλυψαν ότι το 59% από τους 182 ερωτηθέντες
γνώριζαν την ιστορία του Άτλαντα του Πέρνκοπφ, το 41% εξ αυτών το χρησιμοποίησε
κάποια στιγμή και το 13% το χρησιμοποιούσε ακόμα.
Μια συζήτηση χωρίς
τέλος
Ωστόσο, η συζήτηση για το κατά πόσο μπορούμε να
χρησιμοποιούμε – από ηθικής άποψης- ευρήματα Ναζί επιστημόνων στα οποία
κατέληξαν με απάνθρωπους τρόπους δεν σταματά.
Από την πλευρά του, ο δρ Τζάστιν Μ. Σακς, διευθυντής του
τμήματος πλαστικής και διορθωτικής χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον,
λέει ότι έμαθε για πρώτη φορά για τον Άτλαντα φέτος. Ωστόσο, πιστεύει ότι είναι
ηθικά λάθος να τον χρησιμοποιεί κανείς και υποστηρίζει ότι υπάρχουν πολύ καλά
βοηθήματα για να τον υποκαταστήσουν.
Από την πλευρά του ο δρ Μάντι ελ-Χαζ (ΦΩΤΟ) λέει ότι οι
εναλλακτικές λύσεις μπορεί να είναι πολύ καλές σε άλλα ιατρικά πεδία, όμως στο
πεδίο της χειρουργικής του περιφερικού νευρικού συστήματος ο Άτλαντας του Πέρνκοπφ
είναι αναντικατάστατος.
Ο δρ. ελ – Χαζ μεγάλωσε σε ένα αγροτικό χωριό με τα εφτά του
αδέρφια και λέει ότι θέλησε να γίνει νευροχειρούργος με την ελπίδα να βοηθήσει
τον πατέρα του, ο οποίος από μικρή ηλικία είχε παράλυση στο ένα χέρι και το
πόδι του εξαιτίας ενός εργατικού ατυχήματος. Ο δρ. ελ Χαζ επέστρεψε από τις ΗΠΑ
στην Ιερουσαλήμ τον Αύγουστο το 2018 φέρνοντας μαζί του τους δικούς του τόμους
του Άτλαντα του Πέρνκοπφ.
Την ίδια στιγμή, ο Μουσάι είχε υποβληθεί ήδη σε δεκάδες εγχειρίσεις από τότε που τραυματίστηκε. Παντρεμένος πλέον με δύο παιδιά σχεδόν δεν μπορούσε να περπατήσει καθώς το πόδι του δεν άντεχε ούτε το βάρος του σεντονιού στο κρεβάτι. Τότε απευθύνθηκε στον ελ-Χαζ.
Ο γιατρός τον θυμόταν από την εποχή του τραυματισμού του. Ο ίδιος,
σήμερα στα 40 του, ήταν τότε φοιτητής ιατρικής και όπως λέει ο Μουσάι ήταν ένας
θυμωμένος έφηβος με μίσος για τους Άραβες. Ο Μουσάι συμφωνεί ότι έτσι ήταν.
«Η αλήθεια είναι ότι αν με είχαν στείλει στον Μάντι (ελ-Χαζ)
όταν είχα τραυματιστεί, θα έλεγα όχι. Όμως όχι εξαιτίας του Άτλαντα, αλλά
επειδή είχα πολύ μεγάλο θέμα με τους Άραβες. Έβλεπα στο πρόσωπο όλων τον τρομοκράτη
που μου προκάλεσε όλο αυτό», λέει ο ίδιος.
Τώρα όμως, τόσα χρόνια μετά, ο Μουσάι αφέθηκε στα χέρια του
ελ-Χαζ. Ο γιατρός με τον Άτλαντα του Πέρνκοπφ μέσα στην αίθουσα του
χειρουργείου βρήκε μια γραμμή θραυσμάτων που είχαν «αγκαλιάσει» το νεύρο, εντόπισε
τις κύριες διακλαδώσεις των νεύρων που προκαλούσαν τον πόνο και τις αφαίρεσε
παίρνοντας μαζί τους και τα όσα υπέφερε ο Μουσάι τόσα χρόνια.
«Μοιάζει με ανέκδοτο. Ένας μουσουλμάνος χειρούργος με έναν
Άτλαντα των Ναζί εγχειρίζει έναν Εβραίο», λέει ο Μουσάι (ΦΩΤΟ).
Πλέον οι ζωές του Μουσάι και του δρ. Ελ Χαζ είναι στενά
συνδεδεμένες. Ο Μουσάι έχει επισκεφτεί το χωριό του γιατρού και όταν η μητέρα
του ελ Χαζ νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο Hadassah, όπου ο Μουσάι πλέον δουλεύει ως οδηγός, την
επισκέφτηκε. Ο ελ Χαζ έχει επίσης επισκεφτεί με τα παιδιά του την οικογένεια
του Μουσάι στην Δυτική Όχθη.
Ο δρ. ελ- Χαζ λέει ότι χρησιμοποιεί τον Άτλαντα στο 90% των εγχειρίσεων
του, αφού εξηγήσει πάντα στους ασθενείς του περί τίνος πρόκειται.
«Κανένας ασθενής δεν έχει αρνηθεί. Ποτέ. Κι αυτό γιατί οι άνθρωποι
θα μπορούσαν να κάνουν συμμαχία με τον διάβολο για να γλιτώσουν από τον πόνο τους».
*Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα New York Times