Ο Στέφανος Μίλλερ, ο Αμερικανός αρχαιολόγος που αγάπησε όσο λίγοι την Ελλάδα και τη Νεμέα έφυγε από τη ζωή. Αυτή είναι η «ελληνική» του ιστορία
Όπως είχε γράψει ο ίδιος στο βιβλίο του «Ο Θεοδόσιος και το
Στάδιο της Νεμέας», ζώντας σε μια μικρή αγροτική πόλη της Ιντιάνα, δεν είχε
περάσει ποτέ απ' το μυαλό του η αρχαιολογία. Υποσυνείδητα όμως είχε αναπτύξει
ένα ενδιαφέρον για την Ελλάδα και την ιστορία, πιθανόν επειδή περνούσε, όπως λέει,
συχνά απ' τον «Ποσειδώνα», ένα σιντριβάνι στο κέντρο της πόλης. Ως φοιτητής πια
του κολεγίου Wabash, άρχισε να μελετά εκεί τα Αρχαία Ελληνικά. Οι επιλογές του
αυτές παραξένευαν τους γονείς του που δεν μπορούσαν να καταλάβουν πού θα του
χρησίμευαν αυτές οι νεκρές γλώσσες στην «πραγματική ζωή». Όπως λέει ούτε και ο ίδιος
καταλάβαινε, αλλά ήξερε μονάχα ότι τις απολάμβανε. Όλα άλλαξαν όταν το κολέγιό
του επισκέφτηκε ο διακεκριμένος Έλληνας αρχαιολόγος Γεώργιος Μυλωνάς, ευρύτερα
γνωστός για το έργο του στις Μυκήνες. Ακούγοντάς τον η σκέψη να είναι ο πρώτος
άνθρωπος που θα δει και θα αγγίξει αντικείμενα κατασκευασμένα απ' τους Αρχαίους
Έλληνες πριν από 2.000 χρόνια του φάνηκε υπέροχη. Έτσι, το 1964 ο Μίλλερ
αποφοίτησε απ' το Wabash και μπήκε στο Πρίνστον, στο διδακτορικό πρόγραμμα της
Κλασικής Αρχαιολογίας. Αρκετά χρόνια μετά ως καθηγητής του Μπέρκλεϊ έφτασε στη
χώρα μας για να ξεκινήσει τις ανασκαφές.
Τα πρώτα χρόνια
Μιλώντας το 2013 στην δημοσιογράφο Μαργαρίτα Πουρναρά και
την εφημερίδα «Καθημερινή», ο Μίλλερ είχε αφηγηθεί: «Έλα να σου πω πώς
ερωτεύτηκα την Ελλάδα. Το 1967 ήμουν 25 χρόνων, στον τρίτο χρόνο των
μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Αρχαιολογία, στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Για να
κάνω έρευνα για τη διατριβή μου, επισκέφθηκα τη Σικελία και ύστερα κανόνισα να
δω τις σπουδαιότερες ελληνικές αρχαιολογικές τοποθεσίες. Πρώτος μου σταθμός
ήταν η Κέρκυρα. Μόλις έφτασα, πήγα να μείνω σε ένα ψαροχώρι που δεν είχε ηλεκτρικό
ρεύμα. Ούτε τουρίστες. Ηταν η Παλαιοκαστρίτσα. Βρήκα ένα δωμάτιο που δεν είχε
τζάμια στα παράθυρα, ευτυχώς ήταν καλοκαίρι. Εξουθενωμένος και πεινασμένος,
κατέληξα το βράδυ σε μια ταβέρνα. Ο ιδιοκτήτης ήρθε στο τραπέζι κρατώντας μια
λάμπα. Δεν μιλούσα ελληνικά, προσπάθησα να συνεννοηθώ με παντομίμα. Με κατάλαβε
και μου έφερε ψωμί και σαλάτα. Τα έφαγα όλα, αλλά εξακολούθησα να πεινάω σαν
λύκος. Του ξαναέκανα παντομίμα και εκείνος είπε μια λέξη που δεν γνώριζα και
μου την έδειξε στο λεξικό που είχα μαζί μου: «Υπομονή». Ύστερα από λίγο ήρθε
και με πήρε σχεδόν σηκωτό από τον γιακά. Νόμιζα ότι θα με έδιωχνε. Με πήγε
δίπλα στη θάλασσα και μου έδειξε ένα φως που πλησίαζε. Ήταν ένα καΐκι. Όταν
έδεσε στην προβλήτα, πάλι με τράβηξε από το χέρι και μου έσπρωξε το κεφάλι στο πλεούμενο
για να δω την ψαριά. Μου έκανε νόημα να διαλέξω. Πήρα έναν αστακό. Μέσα σε λίγη
ώρα μού τον σέρβιρε. Ήταν από τα ωραιότερα φαγητά της ζωής μου, που κόστισε
ελάχιστες δραχμές. Είπα μέσα μου: Θεέ μου, πρέπει να είμαι στον Παράδεισο, με
καταπληκτικά τοπία και αρχαία ερείπια. Αυτή ήταν αρχή μιας ερωτικής ιστορίας με
την Ελλάδα που συνεχίζεται 46 (σημ. τότε)
χρόνια».
Ο Στέφανος Μίλλερ, το 1973 βρέθηκε στη Νεμέα τον τόπο που
έμελλε να αγαπήσει και να τον αγαπήσει απεριόριστα. Κι όχι μόνο αυτό. Στον Στέφανο
Μίλλερ χρωστάμε τις ανασκαφές που έφεραν στο φως το αρχαίο στάδιο και τη θολωτή
σήραγγα εισόδου του όπου διεξάγονταν τα Νέμεα, την κατασκευή του αρχαιολογικού
πάρκου και του αρχαιολογικού μουσείου της περιοχής με μια σπουδαία έκθεση του (όλα
με δικές του προσπάθειες), την αναστήλωση του αρχαίου Ναού του Δία καθώς και
την αναβίωση των Νέμεων Αγώνων, μια από τις πιο σημαντικές αθλητικές διοργανώσεις
της αρχαιότητας.
«Στη Νεμέα άρχισα να εργάζομαι το 1973» έλεγε το 2016 στο
LIFO.gr και τον Άρη Δημοκίδη. «Όταν έφθασα εκεί, μόνο τρεις στύλοι του Ναού του
Διός και το μικρό σκέπαστρο του 1924 του αρχαίου Λουτρού ήταν ορατά ανάμεσα στα
βάτα, τα χόρτα και τα χαμόκλαδα. Ο χώρος εκείνα τα χρόνια ήταν απόλυτα
εκτεθειμένος και ο δρόμος βόρεια προς Κορινθιακό και Βραχάτι περνούσε ακριβώς
πίσω απ' τον ναό και δυτικά απ το ποταμάκι που έρρεε δίπλα στο στέγαστρο,
ορίζοντας την τότε δυτική πλευρά του χώρου».
Πρέπει να αναφερθεί ότι η θέση του σταδίου ήταν γνωστή,
διότι μια κοιλότητα με σχήμα πετάλου στην πλαγιά του Λόφου της Ευαγγελίστριας
είχε αποδοθεί σε ανθρωπογενές και όχι φυσικό δημιούργημα. Ωστόσο, η έκταση άνηκε
σε διάφορους ιδιοκτήτες, οι οποίοι καλλιεργούσαν εκεί αμπέλια, ελιές ή στάρι. Με
δικές του προσπάθειες και με την βοήθεια ορισμένων Νεμεατών κατάφερε να
αγοράσει τις εκτάσεις αυτές και να ξεκινήσει το έργο του για 35 χρόνια μέχρι
και την συνταξιοδότησή του το 2005, χρονιά που επίσης πολιτογραφήθηκε Έλληνας
πολίτης. Αξίζει να σημειωθεί ότι το μεγαλύτερο μέρος του ανασκαφικού του έργου
έγινε χωρίς κρατική χρηµατοδότηση, αλλά χάρη σε χορηγίες και δωρεές ιδιωτών από
Ελλάδα και Αµερική. Ο ίδιος ο Μίλλερ εξασφάλισε χρήματα για να απαλλοτριωθούν τα
χωράφια που είχαν αρχαιολογικά ευρήματα, επέβλεψε τον σχεδιασμό, την κατασκευή
και τον εξοπλισμό του μουσείου, συνέλαβε την ιδέα του αρχαιολογικού πάρκου, αναστήλωσε
τον ναό, ταξίδεψε συχνά ως τις ΗΠΑ για να βρει χορηγούς από την
ελληνοαμερικανική κοινότητα και από φιλέλληνες. Τελικά, δώρισε όλη την
αγορασμένη γη με τα ευρήματα στο ελληνικό Δημόσιο.
Ο Μίλλερ στην συνέντευξή του στην κ. Πουρναρά θυμάται τον
πρώτο καιρό που έζησε στη Νεμέα, τότε που η κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική από
τη σημερινή. «Ένας άλλος κόσμος. Κάποιες κατοικίες δεν είχαν ηλεκτρικό. Μια
οικογένεια είχε αυτοκίνητο. Τηλεόραση υπήρχε μόνο στο καφενείο. Εκεί ήταν η
μοναδική τηλεφωνική σύνδεση. Οταν κάποιος μας έψαχνε, ο καφετζής συνέδεε τη
γραμμή με την τηλεφωνική μας συσκευή, με ειδικά βύσματα από ένα τηλεφωνικό κέντρο.
Τη δεύτερή μου μέρα στο χωριό, ήρθε ο δήμαρχος λέγοντας ότι είμαι
προσκεκλημένος των κατοίκων στο καφενείο. Οταν έφτασα είδα ότι είχαν παρατάξει
καθίσματα και με είχαν βάλει στην πρώτη σειρά για να παρακολουθήσουμε όλοι μαζί
το Peyton Place! Οι γυναίκες δεν ήταν μέσα αλλά στριμώχνονταν στα τζάμια έξω
από τα παράθυρα. Όχι ότι τους είχε απαγορεύσει κάποιος ρητά να έρθουν αλλά τότε
δεν εθεωρείτο πρέπον να συχνάζουν σε τέτοια μέρη που ήταν μόνο για άντρες. Είχα
και άλλα αστεία περιστατικά. Ένα από αυτά, είναι ότι σύντομα κατάλαβα πως
μικροί μαθητές που έκαναν αγγλικά, άκουγαν λαθραία τις συνομιλίες που είχα με
συναδέλφους και συγγενείς, από το τηλεφωνικό κέντρο του καφενείου, για να
κάνουν εξάσκηση στη γλώσσα. Και άλλη μια φορά, με ζήτησε ένας συνάδελφος από
τις ΗΠΑ. Ο καφετζής, για λόγους που δεν γνωρίζουμε, του είπε ότι πέθανα, μάλλον
για να μην μπει στον κόπο να με ψάχνει. Μετά από λίγες ημέρες έφτασε στη Νεμέα
ένα τηλεγράφημα από την Αμερική, όπου ο σοκαρισμένος συνάδελφος προσπαθούσε να
μάθει τις συνθήκες του θανάτου μου!».
Ωστόσο, οι πρώτες ανασκαφές μόνο εύκολες δεν ήταν καθώς επι πολλές
εβδομάδες δεν είχαν καταφέρει να ανακαλύψουν τίποτα. «Με είχε πιάσει απελπισία διότι θα έπρεπε με
μηδενικά ευρήματα να γυρίσω πίσω στις ΗΠΑ και να πείσω πανεπιστήμιο και
χορηγούς να συνεχίσουμε τις ανασκαφές. Τελικά, την τελευταία ημέρα, ευτυχώς
αρχίσαμε να εντοπίζουμε την άκρη του νήματος που μας οδήγησε στις μεγάλες ανακαλύψεις
που ακολούθησαν. Ηταν 19 Ιουλίου του 1974. Την επομένη έγιναν τα γεγονότα της
Κύπρου. Από τα πανηγύρια για τα ευρήματα, το χωριό βυθίστηκε στον θρήνο και
στον φόβο ότι μπορεί να γίνει πόλεμος. Και εγώ ζούσα ανάμεσα στην αρχαία και τη
σύγχρονη ελληνική ιστορία, συγκλονισμένος από τις εξελίξεις» ανέφερε ο κ. Μίλερ
στην Καθημερινή. Πολλοί μάλιστα από τους άντρες αρχαιολόγους ή τους εργάτες που
ήταν μαζί του κλήθηκαν για επιστράτευση.
Μιλώντας το 2019 στην δημοσιογράφο Μαλένα Παππά και την
ιστοσελίδα «στο Καρφί», ο Μίλλερ είχε μιλήσει για τις αναμνήσεις του από την
Ελλάδα: «Υπάρχουν πάμπολλες αναμνήσεις, αλλά η πιο εμφατική ήταν η ανακάλυψη
της σήραγγας εισόδου στο στάδιο στη Νεμέα το 1978. Αν και είχα διδαχθεί ότι οι Έλληνες
δεν είχαν την τεχνογνωσία κατασκευής θόλου, ανακαλύψαμε αυτή τη θολωτή σήραγγα
κατασκευασμένη πολύ πριν έρθουν οι Ρωμαίοι. Η επίσκεψη του καθηγητή μου από την
Αμερικανική Σχολή, Eugene Vanderpool, κατά την οποία μοιράστηκα μαζί του την
ανακάλυψή μου και τα αρχαία γκραφίτι στους τοίχους της ήταν μια συναρπαστική
στιγμή. Η σήραγγα με οδήγησε σε ακόμα στενότερη επικοινωνία με τον Μανόλη
Ανδρόνικο που είχε ανακαλύψει τον “τάφο του Φιλίππου” στη Βεργίνα λίγους μήνες
πριν βγει στο φως η σήραγγα της Νεμέας. Επομένως η σήραγγά μας δεν ήταν μόνο
ελληνική, αλλά μακεδονική, καθώς ο Ανδρόνικος χρονολογούσε τον θολωτό τάφο του
σχεδόν την ίδια χρονική στιγμή με τη θολωτή μας σήραγγα».
Απόπειρες εκφοβισμού
Συνεχίζοντας την εξιστόρηση του στην Καθημερινή, αναφέρθηκε
και στα προβλήματα και τις απόπειρες εκφοβισμού που συνάντησε στην πορεία των
ανασκαφών του, οι οποίες συνδυάστηκαν με μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις.
«Πριν από την έλευσή μου, υπήρχαν δυο – τρεις ισχυρές
οικογένειες που έκαναν κουμάντο, απασχολώντας τους κατοίκους στα χωράφια. Μετά,
όσοι εξ αυτών εργάζονταν ως εργάτες στο δικό μας σκάμμα είχαν εναλλακτική
εισοδήματος και έτσι άλλαξαν οι ισορροπίες». Η νέα κατάσταση ενόχλησε κάποιους
από τους παλιούς «γαιοκτήμονες» αλλά και ορισμένους που έχαναν τις περιουσίες
τους επειδή βρίσκονταν στον αρχαιολογικό χώρο. Το 1980, ο Στέφανος Μίλερ
δέχθηκε… τρεις πυροβολισμούς από άγνωστο στο γραφείο του στη Νεμέα. Μια σφαίρα πέρασε
ξυστά. Στην ερώτηση αν φοβήθηκε απαντά: «Σίγουρα. Αλλά με έκανε να πεισμώσω ακόμα
περισσότερο», λέει. Τα προβλήματα δεν σταμάτησαν όμως εκεί. Όπως λέει «όταν το ΠΑΣΟΚ
πρωτοήρθε στην εξουσία, υπήρχε η φαεινή ιδέα να διώξουν τις ξένες αρχαιολογικές
σχολές από τη χώρα επειδή ήταν εκπρόσωποι του «ξένου ιμπεριαλισμού» και ως
γνωστόν η Ελλάδα ανήκε μόνο στους Έλληνες. Ο τότε γενικός γραμματέας του ΥΠΠΟ
μάλιστα με είχε προειδοποιήσει ότι σε λίγα χρόνια θα έχουν φύγει από τη χώρα. Ευτυχώς,
το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε ποτέ».
Η αναβίωση των αγώνων
Χάρη στον Στέφανο Μίλλερ και μια ομάδα ντόπιων Νεμεατών
έγινε δυνατή η αναβίωση των Νεμέων αγώνων. «Η αναβίωση των αγώνων έγινε χάρη
στους ντόπιους, που ζήτησαν τη βοήθειά μου. Ο σκοπός είναι να δώσουμε στον
καθένα την ευκαιρία να γίνει Αρχαίος Έλληνας αθλητής, να περάσει μέσα απ' το
τούνελ στον 4ο αιώνα π.Χ., να ακουμπήσει εκεί που ακουμπούσαν οι αθλητές πριν
από 2300 χρόνια, να προσθέσουν τα ίχνη τους στον αρχαίο στίβο. Είναι, με άλλα
λόγια ένα παιδαγωγικό πρότζεκτ. Τώρα έχουμε την 6η σύγχρονη Νεμεάδα. Σήμερα το
πρωί στήσαμε την τέντα πάνω από το Αρχαίο Αποδυτήριο και ήταν πάλι τεράστια η
χαρά μου βλέποντας όλους τους εθελοντές να δουλεύουν μαζί, ετοιμάζοντας τα
πάντα για να υποδεχτούμε τους χιλιάδες επισκέπτες. Οι αγώνες ενώνουν την
κοινότητά μας», έλεγε το 2016 στον Άρη Δημοκίδη. Αν και ο ίδιος δεν ήταν
ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου για την
αναβίωση των Νεμέων Αγώνων που ιδρύθηκε το 1994 καθώς δεν είχε δικαίωμα επειδή
δεν ήταν Έλληνας πολίτης, η συμβολή του ήταν μέγιστη. Οι αγώνες ξεκίνησαν το
1996 και γίνονται κάθε τέσσερα χρόνια όπως στην αρχαιότητα, ενώ σκοπός είναι να
υπάρχει όσο γίνεται μεγαλύτερη προσήλωση στις αρχαίες πρακτικές. Οι αγώνες είχαν
προγραμματιστεί για φέτος ωστόσο ακόμα δεν είναι σίγουρο αν θα διεξαχθούν λόγω
του κοροναϊού.
Βλέποντας το «παιδί»
του να κινδυνεύει
Πρώτα το 2013 και μετά το 2015, ο Μίλλερ λίγο έλειψε να δει «το
παιδί του» να καταστρέφεται. Οι συμβάσεις των περισσοτέρων φυλάκων του
αρχαιολογικού χώρου έληξαν και απέμειναν λιγοστοί για την φύλαξη μιας τόσο
μεγάλης έκτασης. Ο αρχαιολογικός χώρος βρέθηκε αντιμέτωπος με το λουκέτο από
την ελληνική πολιτεία. Ο Στέφανος Μίλλερ με μια επιστολή του έκανε το θέμα γνωστό
ενεργοποιώντας την κοινωνία.
«Εάν συμβεί κάτι τέτοιο, θα κοιτάζω τον εαυτό μου στον καθρέπτη και θα συνειδητοποιώ πόσο ανόητος και αιθεροβάμων ήμουν. Θα έχω πετάξει στα αζήτητα όλη μου τη ζωή, έγραφε τότε στην επιστολή του. Σήμερα, ο αρχαιολογικός χώρος συνεχίζει να λειτουργεί.
Μιλώντας γι’ αυτό στην εφημερίδα «Καθημερινή» ανέφερε:
«Έγραψα την επιστολή, διότι αισθάνθηκα ότι κάτι πρέπει να
κάνω για να ενημερώσω την κοινή γνώμη πριν να είναι πολύ αργά, προτού να κλείσει
το μουσείο. Αν δεις το παιδί σου να έχει πυρετό, θα το αφήσεις μέχρι να φτάσει
42; Για να προχωρήσουν τα έργα στη Νεμέα, πολλοί χορηγοί έδωσαν χρήματα από την
Ελλάδα και το εξωτερικό. Αλλοι βοηθούν εθελοντικά. Τι θα πούμε σε αυτούς τους
ανθρώπους που πίστεψαν σε αυτό που κάνουμε; Επρεπε να αντιδράσω. Δεν περίμενα
ότι θα υπάρξει τέτοια κινητοποίηση. Δέχθηκα εκατοντάδες ενθαρρυντικά e-mails
από Ελληνες και ξένους. Το πρόβλημα είναι ότι θα πρέπει η ελληνική πολιτεία να καταλάβει
επιτέλους πως οι αρχαιολογικές περιοχές και τα μουσεία είναι ίσως το μεγαλύτερό
της περιουσιακό στοιχείο και δεν μπορεί να τα αφήσει στην τύχη τους. Οχι μόνον
αυτό αλλά με τη σωστή πολιτική θα μπορούσε να φροντίσει ώστε να παράγουν έσοδα
ώστε να μην επιβαρύνουν τον κρατικό προϋπολογισμό σε μια εποχή μιας τόσο σοβαρής
οικονομικής κρίσης. Είμαι πεπεισμένος ότι θα μπορούσε η αξιοποίησή τους να
λειτουργήσει ως μοντέλο χρηστής διαχείρισης, όπου το κράτος θα έβγαινε
κερδισμένο. Πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό; Έχω ετοιμάσει μια πρόταση και είμαι
έτοιμος να την καταθέσω στις ελληνικές αρχές» ανέφερε.
Το σχέδιό του αφορούσε μια πιλοτική ιδιωτικοποίηση ορισμένων
αρχαιολογικών περιοχών ή μουσείων. «Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Κοντά στη Νεμέα
υπάρχει η εγκαταλελειμμένη ανασκαφή της Φλειούντας με διάφορα ευρήματα. Ήταν
μια μεσαίου μεγέθους πόλη, στην οποία έγιναν έρευνες τη δεκαετία του 1920 και
ύστερα του 1970. Εχουν εντοπιστεί διάφορα και ένα θέατρο. Ολα αυτά είναι σήμερα
στο έλεος των περαστικών, των αρχαιοκαπήλων και των βανδάλων. Οι τελευταίοι
μάλιστα έχουν κάνει ήδη μεγάλες φθορές καθώς έσπασαν πέτρινους θρόνους. Εφεραν
τμήματά τους στο μουσείο και τώρα κάνουμε αγώνα να τα συγκολλήσουμε. Γύρω υπάρχουν
κοπάδια και καλλιέργειες, με ντόπιους που σκάβουν για τα χωράφια τους.
Φανταστείτε αυτήν την τοποθεσία να εντάσσεται σε μια περιοχή όπου να υπάρχει
φύλαξη, εστιατόριο, καφέ, κάποιο μικρό ξενοδοχείο. Οπου τουρίστες θα μπορούν να
παρακολουθούν από απόσταση το έργο των αρχαιολόγων και να μοιράζονται τη
μοναδική χαρά αυτής της στιγμής που η σκαπάνη φέρνει κάτι στο φως μετά χιλιάδες
χρόνια. Φανταστείτε να μπορούσαν να αγοράσουν μια πλειάδα από σουβενίρ με αντίγραφα
των αντικειμένων που βρέθηκαν και να τα πάρουν μαζί στην πατρίδα τους ώστε να
τους θυμίζουν αυτήν τη συγκινητική εμπειρία. Ενας τρόπος να γίνουν όλα αυτά
είναι να υπάρχει μια εταιρεία εκμετάλλευσης που να καταθέσει ένα business plan,
μελετημένο και σωστό, να πάρει την έγκριση του κράτους και να αρχίσει να κόβει εισιτήρια
εισόδου. Με προγραμματισμό για κάποια χρόνια μπροστά, με πολιτική να πείθει
τους τουρίστες να επιστρέφουν κάθε χρόνο για να παρακολουθούν την πορεία της
ανασκαφής. Σαν την Φλειούντα, υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα σε όλη την Ελλάδα,
που ρημάζουν. Γιατί να μην είναι στην επίβλεψη μιας ιδιωτικής εταιρείας που θα
τα σεβαστεί, θα τα προστατεύσει και θα δώσει έσοδα στο κράτος;».
Η πρόταση του ωστόσο δεν έγινε δεκτή. ευρήματα της Ελλάδας θα αξιοποιηθούν ποτέ
όπως θα μπορούσαν. Στην πραγματικότητα ο οδηγός μου, που εκδόθηκε από τον Τύπο
του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (1990), μπόρεσε να διατεθεί στους επισκέπτες
μόνο ύστερα από μεγάλους γραφειοκρατικούς αγώνες και στη συνέχεια μόνο δύο
φορές σε χρονικό διάστημα που ξεπερνούσε τη δεκαετία. Αποφάσισα να δώσω τα
δικαιώματα του βιβλίου στο υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο παρήγαγε την αγγλική
μου έκδοση και μια ελληνική μετάφραση το 2004. Διετίθεντο από τότε έως τον
Απρίλιο του 2016, όταν σταμάτησαν οι πωλήσεις στα επαρχιακά μουσεία. Σε ένα
ντουλάπι του μουσείου που κατασκεύασα υπάρχουν έκτοτε 44 αντίτυπα του οδηγού
μου στα αγγλικά και 118 αντίτυπα στα ελληνικά. Προσωπικά κατείχα ένα μόνο
αντίτυπο από την κάθε έκδοση, ωστόσο πρόσφατα μου επετράπη η αγορά 30 ελληνικών
και 30 αγγλικών αντιτύπων του βιβλίου μου με δική μου επιβάρυνση».
Όπως ανέφερε το 2016 στο LIFO.gr και τον Άρη Δημοκίδη «Είναι εξαιρετικά ειρωνικό ότι η Αρχαία Ελλάδα εμπνέει περισσότερο τους μη Έλληνες απ’ ό,τι τους Έλληνες! Και μάλιστα, απ’ ό,τι φαίνεται, πολύ σύντομα περισσότεροι μη Έλληνες θα μαθαίνουν αρχαία Ελληνικά απ’ ό,τι σύγχρονοι Έλληνες. Αναρωτιέμαι επίσης αν έχετε καταλάβει ότι η αρχαία Ελλάδα είναι ο ένας και μοναδικός σας θησαυρός, που χρειάζεται να αναπτυχθεί και αξιοποιηθεί οικονομικά. Αν μπορούσα να καταφέρω -και το κατάφερα- να φέρω πάνω από 13.000.000 δολάρια στην Ελλάδα λόγω της αρχαίας Νεμέας, φανταστείτε πόσα χρήματα θα απέφεραν στη χώρα οι εκατοντάδες άλλοι αναξιοποίητοι αρχαιολογικοί χώροι που βρίσκονται, ξεχασμένοι και αφύλακτοι, ανά τη χώρα».
Όσο για το τι είναι για αυτόν η Νεμέα απαντούσε στον Άρη
Δημοκίδη το 2016: «43 ολόκληρα χρόνια της ζωής μου! Είναι το σπίτι μου, εκεί
που μελετούνται οι ανακαλύψεις μου, εκεί που είναι οι φίλοι μου».
Ο Στέφανος, όπως ήθελε να τον αποκαλούν με την «ελληνική»
εκδοχή του ονόματός του, ήταν η «ψυχή» της Αρχαίας Νεμέας και ο λόγος που ένα
τόσο σπουδαίο μνημείο της ελληνικής ιστορίας απέκτησε ζωή. Η μορφή του για
όσους επισκέπτονταν τον αρχαιολογικό χώρο στην Αρχαία Νεμέα ήταν άρρηκτα
συνδεδεμένη με αυτόν. Ακόμα και αν ο ίδιος έφυγε είναι σίγουρο πως θα μείνει
εκεί για πολύ ακόμα.