Τι είναι τελικά αυτή η περίεργη αίσθηση ότι έχουμε ξαναζήσει μια στιγμή;
Σίγουρα κάποια στιγμή στη ζωή σας θα είχατε την περίεργη
αυτή αίσθηση ότι έχετε βιώσει ξανά ακριβώς την ίδια κατάσταση στο παρελθόν. Όλοι
ξέρουμε ότι είναι πρακτικά αδύνατο να ζήσουμε δύο φορές το ίδιο ακριβώς πράγμα,
ωστόσο η αίσθηση είναι εκεί και είναι πολύ δυνατή. Μιλάμε φυσικά για το
φαινόμενο που είναι γνωστό ως déjà vu (ντέζα-βου), ένα φαινόμενο που προβληματίζει
φιλοσόφους, νευρολόγους και συγγραφείς εδώ και εκατοντάδες χρόνια.
Ήδη από τα τέλη του 1800, άρχισαν να εμφανίζονται πολλές
θεωρίες σχετικά με το τι μπορεί να προκαλέσει déjà vu, μια φράση που σημαίνει
«ήδη ιδωμένο» στα γαλλικά. Ο όρος δημιουργήθηκε το 1876 από τον Γάλλο φιλόσοφο
και ερευνητή Εμίλ Μποϊράκ, ωστόσο οι άνθρωποι ζούσαν αυτή την εμπειρία πολύ πιο
πριν.
Οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι είναι πιθανό να προέρχεται από
κάποια από διανοητική δυσλειτουργία ή ίσως από κάποιο εγκεφαλικό πρόβλημα. Άλλοι
πρότειναν ότι είναι ένα προσωρινό πρόβλημα σε μια κατά τα άλλα φυσιολογική
λειτουργία της ανθρώπινης μνήμης. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ θεωρούσε ότι το déjà vu
προέρχεται από καταπιεσμένες επιθυμίες, ενώ ο Καρλ Γιουνγκ πίστευε ότι η
εμπειρία οφείλεται στο συλλογικό ασυνείδητο. Ακόμα και ο Πλάτωνας περιέγραψε
την εμπειρία προηγούμενων ζωών, κάτι που θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια
εμπειρία déjà vu.
Από το παραφυσικό στο
επιστημονικό
Στις αρχές αυτής της χιλιετίας, ο επιστήμονας Άλαν Μπράουν ξεκίνησε
μια λεπτομερή ανασκόπηση όλων όσων είχαν γράψει οι ερευνητές σχετικά με το déjà
vu μέχρι εκείνο το σημείο. Πολλά από αυτά που μπορούσε να βρει έδιναν στο
φαινόμενο μια παραφυσική διάσταση, με πράγματα που είχαν να κάνουν με το
υπερφυσικό, όπως προηγούμενες ζωές ή ιδιαίτερες ψυχικές ικανότητες ορισμένων
ανθρώπων. Ωστόσο, βρήκε επίσης μελέτες που ερεύνησαν επισταμένα άτομα σχετικά
με τις déjà vu εμπειρίες τους. Από όλες αυτές τις μελέτες, ο Μπράουν μπόρεσε να
συγκεντρώσει μερικά βασικά ευρήματα σχετικά με το φαινόμενο.
Έτσι, ο Μπράουν κατέληξε ότι περίπου τα δύο τρίτα των
ανθρώπων βιώνουν déjà vu κάποια στιγμή στη ζωή τους. Όπως διαπίστωσε, το πιο
κοινό έναυσμα για να προκληθεί μια εμπειρία déjà vu είναι μια σκηνή ή ένα μέρος
και το επόμενο πιο κοινό έναυσμα είναι μια συζήτηση. Παράλληλα, εντόπισε μια
σειρά από νύξεις σε ιατρικές μελέτες μέχρι και ενός αιώνα παλιές για την πιθανή
συσχέτιση του déjà vu και ορισμένες εκδηλώσεις επιληψίας.
Το έργο του Μπράουν εισήγαγε το φαινόμενο του déjà vu στο
πεδίο της κλασικής επιστήμης καθώς το 2003 δημοσιεύτηκε σε έγκριτα επιστημονικά
περιοδικά και τελικά χρησίμευσε ως καταλύτης για τους επιστήμονες, ώστε να
σχεδιάσουν πειράματα για τη διερεύνηση του.
Δοκιμάζοντας το déjà
vu στο εργαστήριο ψυχολογίας
Η ερευνήτρια Άνι Κλίαρι από το Πανεπιστήμιο του Κολοράντο αναφέρει
στην ιστοσελίδα The Conversation ότι αυτή και η ερευνητική της ομάδα άρχισαν να
διεξάγουν πειράματα με στόχο να ανακαλύψουν τους πιθανούς μηχανισμούς με τους οποίους
μπορεί να λειτουργεί το déjà vu. Όπως σημειώνει, ερεύνησαν μια υπόθεση που
υπάρχει εδώ και σχεδόν έναν αιώνα σύμφωνα με την οποία το déjà vu μπορεί να
συμβεί όταν υπάρχει μια χωρική ομοιότητα μεταξύ μιας σκηνής που διαδραματίζεται
μπροστά μας και μιας σκηνής που έχουμε ζήσει αλλά δεν θυμόμαστε ξεκάθαρα. Οι
ψυχολόγοι έχουν ονομάσει αυτή την διαδικασία «Υπόθεση Οικειότητας Γκεστάλτ»
(Gestalt familiarity hypothesis).
Για παράδειγμα, φανταστείτε ότι περνάτε μπροστά από τον
σταθμό νοσηλείας σε μια νοσοκομειακή μονάδα, ενώ πηγαίνετε να επισκεφτείτε έναν
άρρωστο φίλο. Αν και δεν έχετε ξαναπάει σε αυτό το νοσοκομείο, νιώθετε
εντυπωσιασμένοι με την αίσθηση που έχετε. Η βασική αιτία για αυτήν την εμπειρία
του déjà vu θα μπορούσε να είναι ότι η σκηνή που βλέπετε μπροστά σας, όπως το
πού έχουν τοποθετηθεί τα έπιπλα και συγκεκριμένα
αντικείμενα μέσα στο χώρο, έχει την ίδια διάταξη με μια διαφορετική σκηνή που
βιώσατε στο παρελθόν. Ίσως ο τρόπος με τον οποίο έχει διαμορφωθεί ο σταθμός
νοσηλείας - τα έπιπλα, τα αντικείμενα στον πάγκο, ο τρόπος που συνδέεται με τις
γωνίες του διαδρόμου - είναι ο ίδιος με τον τρόπο που είχαν τοποθετεί τα έπιπλα
και τα αντικείμενα σε μια σχολική εκδήλωση που παρακολουθήσατε ένα χρόνο
νωρίτερα.
Σύμφωνα με την «Υπόθεση Οικειότητας Γκεστάλτ», εάν δεν
θυμάστε στο μυαλό σας ακριβώς τη σκηνή που είχατε δει πριν από έναν χρόνο τότε μπορεί
να μείνετε μόνο με ένα έντονο αίσθημα οικειότητας μπροστά σε αυτή που βλέπετε
τώρα.
Για να διερευνήσει αυτή την ιδέα στο εργαστήριο, η ομάδα της
Κλίαρι χρησιμοποίησε την εικονική πραγματικότητα για να τοποθετήσει ανθρώπους
μέσα σε σκηνές μέσω του δημοφιλούς παιχνιδιού Sims. Έτσι, οι συμμετέχοντες στην έρευνα
περιηγούνταν μέσα σε διαφορετικές σκηνές στο παιχνίδι, οι οποίες είχαν
σχεδιαστεί πολύ προσεκτικά ώστε να μοιράζονταν
σε κάποια σημεία ίδια χωρική διάταξη ενώ σε άλλα ήταν διαφορετικές. Όπως είχε
προβλεφθεί, πολλοί από τους συμμετέχοντες βίωσαν déjà vu, όταν βρίσκονταν σε
μια σκηνή που περιείχε την ίδια χωρική διάταξη στοιχείων με μια προηγούμενη
σκηνή που είδαν αλλά δεν θυμούνταν.
Αυτή η έρευνα υποδεικνύει ότι ένας παράγοντας που συμβάλλει
στο déjà vu μπορεί να είναι η χωρική ομοιότητα μιας νέας σκηνής με μια σκηνή
στη μνήμη μας που αποτυγχάνουμε να θυμηθούμε συνειδητά. Ωστόσο, δεν σημαίνει
ότι η χωρική ομοιότητα είναι η μόνη αιτία του déjà vu. Είναι πολύ πιθανό ότι
πολλοί παράγοντες μπορούν να συμβάλουν σε αυτό που κάνει μια σκηνή ή μια
κατάσταση να αισθάνεται οικεία. Περισσότερες έρευνες βρίσκονται σε εξέλιξη για
τη διερεύνηση πρόσθετων πιθανών παραγόντων που παίζουν σε αυτό το μυστηριώδες
φαινόμενο.
Πολλές θεωρίες
Από τη στιγμή που το φαινόμενο άρχισε να μελετάται σοβαρά,
εμφανίστηκαν αρκετές θεωρίες για το τι μπορεί να κρύβεται πίσω από αυτό. Σύμφωνα
με μια υπόθεση, το déjà vu προκαλείται από ένα πρόβλημα της μνήμης.
Αυτό συμβαίνει όταν βιώνεις κάτι, αλλά δεν μπορείς να το ανακαλέσεις συνειδητά
στη μνήμη σου. Όταν βιώνεις κάτι παρόμοιο καταλαβαίνεις ότι υπάρχει κάποια
οικειότητα σε αυτό που ζεις, αλλά δεν μπορείς να το θυμηθείς. Αυτό είναι
ουσιαστικά που υποδεικνύει και το πείραμα της Κλίαρι.
Μια άλλη δημοφιλής θεωρία αναφέρει ότι το déjà vu
συμβαίνει επειδή υπήρξε μια ανακολουθία στην συνεχή διαδικασία επεξεργασίας των
καταστάσεων. Φανταστείτε ότι περπατάτε στον δρόμο και περνάτε μπροστά από μια
καινούργια καφετέρια. Ρίχνετε μια ματιά στο μαγαζί, αλλά την ίδια στιγμή το
κινητό σας χτυπά και αποστρέφετε το βλέμμα σας. Έτσι, ο εγκέφαλος δεν πρόλαβε
να επεξεργαστεί πλήρως αυτό που είδε παρά μόνο μέχρι ένα σημείο. Όταν βλέπετε
ξανά την καφετέρια, έχετε το περίεργο συναίσθημα ότι την έχετε δει ξανά, επειδή
στην πραγματικότητα την έχετε όντως δει αλλά δεν έχετε συνειδητή ανάμνηση από
αυτό.
Μια ακόμα θεωρία αναφέρει ότι το déjà vu προκαλείται από μικρές κρίσεις επιληψίας. Είναι γνωστό ότι
οι άνθρωποι που βιώνουν επιληπτικές κρίσεις, έχουν πιο συχνά εμπειρίες déjà vu. Είναι πιθανό το déjà vu σε ανθρώπους που δεν είναι
επιληπτικοί να συμβαίνει από κάποια εγκεφαλική λειτουργία που προσιδιάζει με
την επιληψία. Ο εγκέφαλος παθαίνει μια μικρή «διάλειψη» για λίγο και αυτό
προκαλεί αυτήν την αίσθηση. Η θεωρία αυτή ίσως δικαιολογεί και το γεγονός ότι
οι νέοι άνθρωποι έχουν συχνότερα εμπειρίες déjà vu σε σχέση με τους μεγαλύτερους.
Το μυαλό ανανεώνεται πολύ περισσότερο σε αυτές τις ηλικίες και έτσι είναι πιο
πιθανό να εμφανίζει μικρά… τεχνικά σφάλματα!
Οι θεωρίες αυτές βέβαια δεν αντικρούουν αναγκαστικά η μια
την άλλη. Όπως τονίζει η Κλίαρι μπορεί να υπάρχουν πολύ διαφορετικοί λόγοι που
συμβαίνει το déjà vu. Ακόμα και αν δεν μπορούμε να
καταλήξουμε με σιγουριά στο τι το προκαλεί, το γεγονός ότι το φαινόμενο πλέον
μελετάται μόνο σε θετικά αποτελέσματα μπορεί να οδηγήσει.
«Θεωρώ ότι η έρευνα αυτή ρίχνει φως σε διαδικασίες που μας βοηθούν
να καταλάβουμε καλύτερα την διαδικασία της μνήμης σε ένα ευρύτερο πεδίο»,
τονίζει η Κλίαρι.