Η ψευδοεπιστήμη του φυσιογνωμισμού. Άτομα και εφαρμογές υποστηρίζουν ότι μπορούν να δημιουργήσουν ένα προφίλ μόνο μέσω μιας φωτογραφίας. Μια απάτη που μπορεί να αποδειχθεί ιδιαιτέρως επικίνδυνη.
Η
ψευδοεπιστήμη της φυσιογνωμισμού, βάσει της οποίας υποτίθεται ότι μπορείς να
διαβάσεις τον χαρακτήρα κάποιου από τη δομή του προσώπου του, έχει μακρά
ιστορία. Ήδη οι πρώτες αναφορές σε αυτή γίνονται σε κείμενα από την εποχή του
Αριστοτέλη. Ο Δαρβίνος παραλίγο να χάσει το ραντεβού του με την ιστορία και να
μην επιβιβαστεί στο πλοίο «Beagle» (στις παρατηρήσεις που έκανε σε αυτό το πενταετές
ταξίδι βασίστηκε ένα μεγάλο μέρος από το έργο του) εξαιτίας της μύτης του. Ο
καπετάνιος του πλοίου, ένας ένθερμος φυσιογνωμιστής, δεν πίστευε ότι ένα άτομο
με τέτοια μύτη σαν του Δαρβίνου θα είχε αρκετή αποφασιστικότητα για να κάνει αυτό το ταξίδι.
«Όμως πιστεύω ότι στη συνέχεια ικανοποιήθηκε που η μύτη μου είχε δώσει λάθος
εντύπωση», αναφέρει σαρκαστικά ο Δαρβίνος αργότερα στην αυτοβιογραφία του.
Πολλές φορές
στην ελληνική τηλεόραση έχουμε δει «επιστήμονες φυσιογνωμιστές» να κρίνουν από
το πρόσωπο κάποιου τον χαρακτήρα του και να βγάζουν καταδικαστικές ετυμηγορίες
γι’ αυτούς από το σχήμα του φρυδιού τους ή το πόσο γεμάτα χείλια έχουν. Όλως
τυχαίως κάθε φορά έχουν προηγηθεί καταγγελίες κατά των ανθρώπων πριν ο
«φυσιογνωμιστής» αποφανθεί.
Αν και οι
περισσότεροι μπορεί να απορρίπτουμε τις «επιστημονικές» ιδέες του φυσιογνωμισμού,
ωστόσο η σύγχρονη επιστήμη των πρώτων εντυπώσεων δείχνει ότι όλοι μας σε ένα
βαθμό είμαστε ερασιτέχνες φυσιογνωμιστές. Σχηματίζουμε αυτόματα και αυθαίρετα
συγκεκριμένες εντυπώσεις από την εμφάνιση των άλλων ανθρώπων. Σύμφωνα με τις
μελέτες, οι περισσότεροι άνθρωποι βγάζουν ένα συμπέρασμα για τον άλλο μέσα στα
πρώτα επτά δευτερόλεπτα της συνάντησής τους. Πειράματα στο Πανεπιστήμιο του
Πρίνσετον έδειξαν ότι κάποιοι μπορούν να κρίνουν τους άλλους μέσα σε κλάσματα
του δευτερολέπτου.
Οι πρώτες
εντυπώσεις μας δεν είναι απλώς γρήγορες, αλλά μας επηρεάζουν και σε μεγάλο
βαθμό: Είναι πιο πιθανό να ψηφίσουμε πολιτικούς που μοιάζουν αξιόλογοι, να
επενδύσουμε σε ανθρώπους που μοιάζουν αξιόπιστοι και να επιβάλουμε πιο αυστηρές
ποινές σε ανθρώπους που δίνουν μια αντίθετη εντύπωση. Η προβολή του προσώπου
είναι μια γενικότερη τάση στην κοινωνική ζωή.
Η σύγχρονη
επιστήμη των πρώτων εντυπώσεων έχει εντοπίσει πολλά από τα χαρακτηριστικά του
προσώπου που οδηγούν σε τέτοιες στερεοτυπικές αντιλήψεις. Την τελευταία
δεκαετία, οι ψυχολόγοι ανέπτυξαν
μαθηματικά μοντέλα που οπτικοποιούν αυτά τα στερεότυπα. Με αυτά τα μοντέλα,
μπορούμε να χειραγωγήσουμε και να διαμορφώσουμε την εμφάνιση των προσώπων
ενισχύοντας ή μειώνοντας τα χαρακτηριστικά εκείνα που θα μας κάνουν να
δείχνουμε πιο αξιόπιστοι και ικανοί. Και το πιο σημαντικό: μπορούμε να
δημιουργήσουμε και να δοκιμάσουμε θεωρίες σχετικά με τις απαρχές των
στερεοτύπων του προσώπου.
Ωστόσο, μια
από τις ανεπιθύμητες συνέπειες αυτής της διαδικασίας είναι η αναβίωση της ψευδοεπιστήμης της φυσιογνωμίας. Ίσως τα στερεότυπα σχετικά με τα χαρακτηριστικά του προσώπου δεν
είναι απλώς στερεότυπα, αλλά ένα πραγματικό παράθυρο που αποκαλύπτει τον
χαρακτήρα μας στους άλλους, υποστηρίζουν οι φυσιογνωμιστές. Αντίστοιχα, έχει
υπάρξει πληθώρα μελετών που ισχυρίζονται ότι μπορούμε να διακρίνουμε όλων των
ειδών τις πληροφορίες για τους άλλους-ακόμα και τις πιο μύχιες- όπως η ψυχική
τους υγεία, ο πολιτικός και σεξουαλικός προσανατολισμός και ούτω καθεξής. Κι
όλα αυτά μόνο από την εμφάνιση του προσώπου τους.
Αυτοί οι
ισχυρισμοί ουσιαστικά βασίζονται στην πεποίθηση ότι οι ανθρώπινες εικασίες, για
παράδειγμα σχετικά με τον σεξουαλικό προσανατολισμό κάποιου, είναι καλύτερες
από την τύχη. Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτές οι εικασίες στην πραγματικότητα
είναι ελάχιστα καλύτερες από την τύχη και συχνά λιγότερο ακριβείς από τις
εικασίες που βασίζονται σε πιο γενικές γνώσεις.
Επιπροσθέτως,
πολλές από αυτές τις μελέτες βασίζονται στην πλάνη ότι όλα τα χαρακτηριστικά
του προσώπου είναι άκρως αντιπροσωπευτικά για το ποιος είναι στην
πραγματικότητα ο άνθρωπος. Αν και αυτή η υπόθεση μπορεί να έχει μια βάση για
οικεία πρόσωπα, τα οποία τα ξεχωρίζουμε εύκολα και σε διαφορετικές τους εικόνες, είναι
σίγουρα ψευδής στην περίπτωση των μη οικείων προσώπων. Και οι πρώτες εντυπώσεις
αφορούν εξ ορισμού άγνωστα σε εμάς πρόσωπα. Συχνά, δεν μπορούμε να καταλάβουμε
αν δύο διαφορετικές εικόνες προβάλουν το ίδιο (άγνωστο) πρόσωπο και αυτές οι
εικόνες μπορεί να προκαλέσουν τελείως διαφορετικές εντυπώσεις. Ως εκ τούτου, ο
τρόπος που επιλέγουμε τις εικόνες που θα εξετάσει ο φυσιογνωμιστής είναι ένα
κρίσιμο ζήτημα, όταν αξιολογούμε την ακρίβεια των πρώτων εντυπώσεων.
Σκεφτείτε πώς
η μεροληψία στην επιλογή των εικόνων μπορεί να επηρεάσει τα συμπεράσματα
σχετικά με την ακρίβεια των πρώτων εντυπώσεων. Σε πολλές μελέτες «gaydar», οι συμμετέχοντες μαντεύουν τον
σεξουαλικό προσανατολισμό των άλλων από εικόνες που δημοσιεύονται σε
διαδικτυακούς ιστότοπους γνωριμιών. Σε μια από τις πρώτες τέτοιες μελέτες, οι
εικασίες ήταν ακριβείς περίπου στο 58% (όπου οι πραγματικές πιθανότητες είναι
50%). Αλλά από τη στιγμή που επιλέγουμε στρατηγικά τις εικόνες που δημοσιεύουμε
για να «εκπροσωπήσουμε» τους εαυτούς μας στα είδη των ανθρώπων που θέλουμε να
προσελκύσουμε, αυτό δεν είναι ένα ουδέτερο δείγμα.
Στην
πραγματικότητα, όταν οι εικασίες βασίστηκαν σε διαδικτυακές εικόνες γκέι και
ετεροφυλόφιλων ανδρών που δημοσιεύτηκαν από τους φίλους τους (όπου δεν υπήρχε ο
προσωπικός έλεγχος), ήταν ακριβείς μόνο στο 52% των περιπτώσεων. Αυτό το αποτέλεσμα
δεν ισχύει μόνο όταν τα άτομα καλούνται να μαντέψουν τον σεξουαλικό
προσανατολισμό. Σε μια πρόσφατη μελέτη, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν εικόνες από
διαδικτυακούς ιστότοπους γνωριμιών για να ελέγξουν εάν οι συμμετέχοντες μπορούν
να μαντέψουν την κοινωνική τάξη, που αντιπροσωπεύεται από τον πλούτο. Οι
συμμετέχοντες ήταν ακριβείς περίπου στο 57%. Αλλά όταν οι εικασίες βασίστηκαν
σε εικόνες που τραβήχτηκαν υπό τυποποιημένες συνθήκες, η ακρίβεια έπεσε στο
51,5%.
Με δεδομένο
ότι καθημερινώς στο διαδίκτυο ανεβαίνουν εκατομμύρια φωτογραφίες προσώπων, οι
μελέτες που προσπαθούν να διαβάσουν την «ουσία» μας από αυτές τις εικόνες δεν
πρόκειται να εξαφανιστούν. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια, υπάρχει ένα νέο κύμα
μελετών τεχνητής νοημοσύνης (AI) που επιχειρούν να κάνουν ακριβώς αυτό. Μια
νεοφυής εταιρεία τεχνολογίας προσφέρει ήδη υπηρεσίες, σε ιδιωτικές εταιρείες
και κυβερνήσεις, για δημιουργία προφίλ μέσω φωτογραφιών. Το 2021 δύο επιστήμονες
υπολογιστών δημοσίευσαν μια εργασία στο διαδίκτυο, υποστηρίζοντας ότι ο
αλγόριθμός τους μπορεί να μαντέψει την τάση προς την εγκληματικότητα των
ανθρώπων από μια μόνο εικόνα προσώπου. Η εργασία ήταν αυθαίρετη και βασίστηκε
μόνο σε «παρατηρήσεις» των δημιουργών της.
Πρόσφατα,
ένα έγκριτο περιοδικό δέχτηκε για δημοσίευση μια εργασία που ισχυριζόταν ότι οι
αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να ανιχνεύσουν τον σεξουαλικό
προσανατολισμό από εικόνες προσώπου με φαινομενικά εκπληκτική ακρίβεια.
Ωστόσο, τα
ίδια προβλήματα που παρουσιάζονται στις μελέτες που κάνουν άνθρωποι ισχύουν και
για τις μελέτες τεχνητής νοημοσύνης. Οι τελευταίες χρησιμοποιούν ισχυρούς αλγόριθμους
που μπορούν να ανιχνεύσουν λεπτές αλλά επαναλαμβανόμενες διαφορές μεταξύ δύο
συνόλων εικόνων. Όμως το δείγμα των εικόνων που χρησιμοποιούνται για την «εκπαίδευση»
του αλγόριθμου είναι εξίσου σημαντικό με τον ίδιο τον αλγόριθμο. Στην μελέτη
για τον εντοπισμό της εγκληματικότητας, οι συγγραφείς παρουσίασαν μερικές
εικόνες «εγκληματιών» και «μη εγκληματιών». Εκτός από τις εμφανείς διαφορές
στις εκφράσεις του προσώπου, οι «εγκληματίες» φορούσαν μπλουζάκια ενώ οι «μη
εγκληματίες» φορούσαν κοστούμια. Ένας ισχυρός αλγόριθμος θα εντόπιζε εύκολα
αυτές τις διαφορές και θα παρήγαγε μια φαινομενικά μόνο ακριβή ταξινόμηση.
Η πλάνη ότι
όλες οι εικόνες προσώπου είναι εξίσου αντιπροσωπευτικές του ατόμου που
απεικονίζεται ισχύει και στις μελέτες τεχνητής νοημοσύνης, ειδικά όταν ο
ισχυρισμός είναι ότι οι αλγόριθμοι μετρούν αμετάβλητα χαρακτηριστικά προσώπου
από δισδιάστατες εικόνες. Η απόσταση κάμερας από το κεφάλι, οι παράμετροι της
κάμερας, οι μικρές κλίσεις της κεφαλής, οι λεπτές εκφράσεις και πολλές άλλες
φαινομενικά ασήμαντες διαφορές επηρεάζουν τη μέτρηση των σταθερών μορφολογικών
χαρακτηριστικών. Όταν αυτές οι διαφορές δεν ελέγχονται, οι μελέτες τεχνητής
νοημοσύνης απλώς ενισχύουν τις ανθρώπινες προκαταλήψεις μας.
Επιπλέον, οι
συνέπειες της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης για την «ανάγνωση προσώπου» είναι
ηθικά βδελυρές. Ο βασικός συγγραφέας της μελέτης για τον σεξουαλικό
προσανατολισμό ισχυρίζεται ότι το κύριο κίνητρό του ήταν να προειδοποιήσει την
LGBT+ κοινότητα για τη δυνατότητα αυτής της τεχνολογίας να τους βλάψει, ειδικά
σε καταπιεστικές χώρες. Όμως, ενώ η μελέτη ισχυρίζεται ότι εντοπίζει
πραγματικές μορφολογικές διαφορές μεταξύ των γκέι και των στρέιτ, το μόνο που
δείχνει πραγματικά είναι ότι ένας αλγόριθμος μπορεί να αναγνωρίσει γκέι άτομα
από τις φωτογραφίες τους που αναρτούν, όπως μπορούν να το κάνουν και οι απλοί
άνθρωποι.
Αυτό είναι
ακριβώς το είδος του «επιστημονικού» ισχυρισμού που μπορεί να παρακινήσει τις
κατασταλτικές κυβερνήσεις να χρησιμοποιήσουν αλγόριθμους τεχνητής νοημοσύνης σε προσωπικές εικόνες
των πολιτών τους. Και τι είναι αυτό που τους εμποδίζει να «διαβάζουν» με αυτό
τον ψευδοεπιστημονικό τρόπο τη νοημοσύνη, τον πολιτικό προσανατολισμό και τις εγκληματικές
κλίσεις από εικόνες προσώπων;