Τα στοιχεία που αποκάλυψαν οι αρχαιολόγοι συνθέτουν μια συγκλονιστική ιστορία. Ο νεαρός με τα σοβαρά χρόνια προβλήματα και η απέλπιδα προσπάθεια της οικογένειας του να τον ανακουφίσει
Κατά την ανασκαφή ενός τάφου 3.500
ετών στο Τελ Μεγκίντο του Ισραήλ, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ένα κρανίο με ένα
εκπληκτικό χαρακτηριστικό: Μια τετράγωνη τρύπα η οποία αποτελεί ξεκάθαρη
απόδειξη μιας αρχαίας επέμβασης στον εγκέφαλο.
Κανείς δεν ξέρει ποια σταθερά χέρια
έκαναν την επέμβαση ή ποια εμπειρία έκανε τον χειρουργό να νιώσει έτοιμος να
αφαιρέσει μέρος του κρανίου ενός ζωντανού ανθρώπου. Χορηγήθηκε στον ασθενή
κάποια αναισθησία ή αφέθηκε να βιώσει την επέμβαση με αφόρητους πόνους; Ποια
απελπιστική κατάσταση, ποιες έσχατες ελπίδες οδήγησαν σε ένα τόσο ακραίο βήμα;
«Μπορώ μόνο να υποθέσω με βάση την
ποσότητα των παθολογικών στοιχείων που υπάρχουν σε αυτό το άτομο ότι αυτή ήταν
μια παρέμβαση λόγω επιδείνωσης της κατάστασης του», λέει η Ρέιτσελ Κάλισερ,
βιοαρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο Μπράουν και προσθέτει: «Αλλά δεν έχουμε
πραγματικά ξεκάθαρη απάντηση».
Η μελέτη της Κάλισερ και των
συναδέλφων της, περιγράφει τα λείψανα δύο αδελφών της Εποχής του Χαλκού που
έχουν ενταφιαστεί μαζί σε μια πλούσια γειτονιά του Τελ Μεγκίντο. Και τα δύο
αδέρφια, που έζησαν μεταξύ 1550 και 1450 π.Χ., παρουσιάζουν σημάδια
αναπτυξιακών προβλημάτων και χρόνιων ασθενειών. Στον έναν αδελφό υπάρχουν τα
ασυνήθιστα στοιχεία μιας αρχαίας εγχείρησης εγκεφάλου γνωστή ως «τρυπανισμός»,
η διαδικασία περιλαμβάνει το άνοιγμα μιας τρύπας στο κρανίο με διάτρηση, κοπή ή
ξύσιμο του κοκκάλου. Τέτοιες χειρουργικές επεμβάσεις όντως πραγματοποιούνταν τα
αρχαία χρόνια σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι όμως σπάνιο να βρεθούν αποδείξεις
«τρυπανισμού» στη Μέση Ανατολή. Τι ώθησε λοιπόν ώστε να γίνει συγκεκριμένη
ιατρική παρέμβαση;
Η θεωρία της Κάλισερ είναι ότι η
κοινωνική θέση των αδελφών τους παρείχε τη φροντίδα και τους πόρους για να
επιβιώσουν από την ασθένειά περισσότερο από τους λιγότερο τυχερούς. Αφού πέθανε
ο ένας αδερφός, ο άλλος μπορεί να κατέφυγε στη χειρουργική επέμβαση στο κρανίο
σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να ανακουφίσει τα εξουθενωτικά συμπτώματά, κάτι
που δυστυχώς αποδείχτηκε ανεπιτυχές.
Οι δύο άντρες, που αναγνωρίστηκαν ως
αδέρφια μέσω της ανάλυσης του αρχαίου DNA τους, θάφτηκαν κάτω από το δάπεδο του
οικογενειακού τους σπιτιού στην πλούσια πόλη της Εποχής του Χαλκού από την
οποία περνούσαν οι εμπορικοί δρόμοι μεταξύ Αιγύπτου, Συρίας-Μεσοποταμίας και
Ανατολίας. Το οχυρωμένο αρχαίο αστικό κέντρο είναι πλούσιο σε ναούς και
μνημειακή αρχιτεκτονική.
Η συνήθης τότε πρακτική της ταφής του
νεκρού στο σπίτι της οικογένειας είναι ευλογία για τους αρχαιολόγους. Τους
επιτρέπει να ταιριάξουν τα ανθρώπινα λείψανα με τις τοποθεσίες στις οποίες
σύχναζε το άτομο και τα τεχνουργήματα που χρησιμοποιούσε στη ζωή. Ο τελευταίος
τόπος ανάπαυσης των αδελφών ήταν μια κατοικία με αριστοκρατική αρχιτεκτονική,
εξαιρετικά δείγματα αγγείων και επεξεργασμένων οστών και πολύτιμα μετάλλων. Όλα
τα ευρήματα δείχνουν μια ευκατάστατη οικογένεια. Η τοποθεσία ήταν σε προνομιακό
σημείο, κοντά στο παλάτι και την κύρια πύλη εισόδου της πόλης. Τα αδέρφια
έλαβαν επίσης τελετουργίες ταφής κατάλληλες για την ανώτερη τάξη: Τους έθαψαν
μαζί με εκλεκτά αγγεία και προσφορές φαγητού.
Η ανάλυση του τάφου και των θέσεων του
σώματος αποκαλύπτει ότι ο ένας αδελφός πέθανε στα τέλη της εφηβείας του ή όταν
ήταν περίπου 20 ετών. Θάφτηκε ένα έως τρία χρόνια πριν από τον άλλο. Όταν ο
αδερφός του υπέκυψε μετά την ανεπιτυχή χειρουργική του επέμβαση, σε ηλικία 21
ετών και άνω, ο προηγούμενος νεκρός αδερφός εκτάφηκε για να ταφούν και οι δύο
μαζί. Ήταν μια κοινή πρακτική στην περιοχή κατά την Εποχή του Χαλκού.
Η Κάλισερ βλέπει την κοινή ταφή ως επιβεβαίωση των οικογενειακών και κοινωνικών δεσμών μεταξύ των αδελφών. Εικάζεται ότι τους φρόντιζαν κατά τη διάρκεια μακροχρόνιων ασθενειών και τους προσφέρθηκαν οι ίδιες τελετουργίες και παραδόσεις ταφής με άλλους της ιδιότητάς τους. Αυτό το γεγονός υποδηλώνει ότι η κοινωνία τους εκτιμούσε παρά την ασθένεια τους και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν.
Τα αδέρφια υπέφεραν από πολλές
ασθένειες. Οι σκελετοί τους παρουσιάζουν σημάδια συγγενών ή αναπτυξιακών
ανωμαλιών. Ο αδερφός που είχε την τρύπημα στο κεφάλι είχε επίσης οστά κρανίου
που δεν αφομοιώθηκαν κανονικά κατά τη βρεφική ηλικία. Τα οστά και των δύο
αδελφών εμφανίζουν επίσης μολυσματικές βλάβες που προκλήθηκαν από μια ακόμη
άγνωστης ασθένειας, η οποία όμως μπορεί να ήταν η λέπρα. Οι πολλές βλάβες των
σκελετών πιθανότατα δείχνουν ότι έζησαν με την ασθένεια για μεγάλο χρονικό
διάστημα.
Η κοινωνικοοικονομική τους θέση
πιθανότατα έχει κάποια σχέση με το πώς επέζησαν τα αδέρφια. «Εάν οι άνθρωποι
έχουν τα μέσα για πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη ή ειδική δίαιτα, μπορεί να
επιβιώσουν περισσότερο από τα άτομα που δεν είχαν αυτή τη δυνατότητα», λέει η
Κάλισερ.
Στην περιοχή του Λεβάντε, στην οποία
έχουν γίνει εκτεταμένες έρευνες και περιλαμβάνει τη Συρία, τον Λίβανο, την
Ιορδανία, το Ισραήλ και τα παλαιστινιακά εδάφη, έχουν εμφανιστεί σχετικά λίγα
παραδείγματα «τρυπανισμού». Οι ερευνητές έχουν αποκαλύψει μόνο μια ντουζίνα
περιπτώσεις. «Αυτό δείχνει πόσο σπάνια συνέβαιναν κάτι τέτοιο στο παρελθόν»,
σημειώνει η Κάλισερ.
Τα σημάδια κοπής στο κρανίο δείχνουν
πού άνοιξε το τριχωτό της κεφαλής, το πρώτο βήμα στη διαδικασία. Στη συνέχεια,
ο αρχαίος χειρούργος αφαίρεσε ένα τετράγωνο κομμάτι του μετωπιαίου οστού του
κρανίου, προφανώς κάνοντας μια σειρά από παράλληλες, αυλακώσεις και αργότερα
απομακρύνοντας τα κομμάτια, τα οποία βρέθηκαν ανάμεσα στα σκελετικά υπολείμματα.
Η Κάλισερ και οι συνεργάτες της
πιστεύουν ότι ο ασθενής ήταν ζωντανός όταν έγινε η επέμβαση. Το χρώμα και η
κλίση της κοπής στα άκρα τρύπας δείχνουν ότι η τομή έγινε σε ζωντανό οστό και
δόθηκε προσοχή να μην τρυπηθεί ο ιστός που επικαλύπτει τον εγκέφαλο. Επειδή
όμως δεν υπάρχουν σημάδια ανάπτυξης οστού μετά την επέμβαση, πιθανότατα ο
ασθενής πέθανε κατά τη διάρκεια της επέμβασης ή λίγο αργότερα.
Η νευροχειρουργός και ερευνήτρια του
Πανεπιστημίου της Βοστώνης, Εμανουέλα Μπινέλο λέει ότι η θέση αυτής της κοπής,
πάνω από μια φλεβική δομή που ονομάζεται άνω οβελιαίος κόλπος, βρίσκεται σε ένα
ιδιαίτερα επικίνδυνο σημείο στο κρανίο, γεγονός που καθιστά πιο πιθανό ο
ασθενής να μην επέζησε από τη διαδικασία. «Αν πειράξεις αυτή τη φλέβα, θα
προκληθεί καταρρακτώδη αιμορραγία. Εάν την πιέσεις πολύ, θα προκληθεί
υπερβολικό οίδημα στον εγκέφαλο και τελικά θάνατος», σημειώνει και προσθέτει:
«Είναι ένα πολύ δύσκολο σημείο ακόμη και για εμάς σήμερα, και είναι ένας τομέας
που πρέπει να χειριζόμαστε με εξαιρετική προσοχή. Είναι εικασίες, αλλά δεν θα
με εξέπλησσε αν εκπλαγώ αν χτύπησαν τη συγκεκριμένη φλέβα με αποτέλεσμα μια
αιμορραγία που δεν μπορούσαν να ελέγξουν».
Ο «τρυπανισμός» εφαρμοζόταν σε
ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο τόσο για ιατρικούς λόγους, όπως η ανακούφιση από
τραυματισμό στο κεφάλι, όσο και για φαινομενικά τελετουργικούς, όπως η
απελευθέρωση των κακών πνευμάτων από τον εγκέφαλο. Στοιχεία τέτοιων
χειρουργικών επεμβάσεων που χρονολογούνται χιλιάδες χρόνια πριν έχουν βρεθεί σε
ολόκληρη την Αφρική. Μια μελέτη που ισχυρίζεται ότι έχει αποκαλύψει μια τέτοια
περίπτωση πριν από 7.000 χρόνια στο Σουδάν. Μια μουμιοποιημένη γυναίκα από έναν
τάφο στην αυτόνομη περιφέρεια Σιντζιάνγκ Ουιγούρ της Κίνας δείχνει ότι ο
«τρυπανισμός» χρησιμοποιούταν εκεί από το 1600 π.Χ. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι
υιοθέτησαν την πρακτική, η οποία συνεχίστηκε στη μεσαιωνική εποχή της Ευρώπης.
Ωστόσο, η αρχαία χειρουργική στον
εγκέφαλο φαίνεται να ήταν πιο συχνή στην Αμερική, μεταξύ των λαών των Άνδεων,
στο Περού και τη Βολιβίας. Ο ανθρωπολόγος του πανεπιστημίου Ταλέιν, Τζον Βεράνο
έγραψε ένα βιβλίο για την πρακτική στη συγκεκριμένη περιοχή και έχει
τεκμηριώσει περισσότερες από 800 περιπτώσεις, ίσως τόσες όσες στον υπόλοιπο
αρχαίο κόσμο μαζί. Την εποχή των Ίνκας, περίπου το 1400 έως το 1500 μ.Χ. τα ποσοστά επιβίωσης από τέτοιες επεμβάσεις
έφτασαν το εκπληκτικό 75 ή 80%.
«Η καλύτερη εξήγηση για το γιατί ο
τρυπανισμός γινόταν τόσο συχνά στο Περού ήταν η θεραπεία κατάγματος κρανίου και
άλλων επιπλοκών από χτυπήματα στο κεφάλι», λέει ο Βεράνο. Η πρακτική μπορεί να
ανακουφίσει τη δημιουργία πίεσης στον εγκέφαλο από τα υγρά και το πρήξιμο που
προκαλούνται από τραυματισμούς στο κεφάλι. «Η μέθοδος τρυπανισμού με γραμμικές
τομές που δημιουργούν ένα ορθογώνιο άνοιγμα ήταν σχετικά συνηθισμένη στο
κεντρικό ορεινό Περού στους ύστερους προ-ισπανικούς χρόνους, αν και δεν ήταν
ιδιαίτερα επιτυχημένη σε σύγκριση με άλλες μεθόδους όπως η απόξεση και η
κυκλική αυλάκωση» προσθέτη.
Όμως, ενώ η μέθοδος που
χρησιμοποιείται στο Τελ Μεγκίντο μπορεί να είναι παρόμοια με εκείνη που
χρησιμοποιείται στο Περού, δεν υπάρχει κανένα σημάδι τραύματος στο κεφάλι,
επομένως η επέμβαση πιθανότατα δεν προκλήθηκε από ένα μόνο τραυματικό γεγονός.
Ο Μπινέλο τονίζει ότι το ακραίο μέτρο της χειρουργικής του κρανίου μπορεί να
είχε υιοθετηθεί ως έσχατη λύση από μια οικογένεια που αγαπούσε το μέλος της και
προσπαθούσε να το βοηθήσει.
«Αυτό το άτομο φαίνεται ότι ήταν
άρρωστο για μεγάλο χρονικό διάστημα με όλες αυτές τις βλάβες που έχει στα οστά.
Οπότε πιστεύω ότι όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι επιδίωκαν κάποιο θεραπευτικό
όφελος από την επέμβαση. Υποψιάζομαι ότι έχουμε να κάνουμε με ένα διαχρονικό
κίνητρο των ανθρώπων. Την προσπάθεια να ανακουφίσουμε τον πόνο και την
ταλαιπωρία των αγαπημένων μας προσώπων» τονίζει ο Μπινέλο.