Σε μια εποχή φόβου και ανελέητου ανταγωνισμού η επιστήμη χρησιμοποιήθηκε για να πειραματιστεί πάνω στον ίδιο τον άνθρωπο με τίμημα την υγεία και την ψυχική ισορροπία χιλιάδων στρατιωτών
Στα χρόνια
του Ψυχρού Πολέμου, ο φόβος ήταν το πιο ισχυρό όπλο για τις ΗΠΑ. Ο φόβος ενός
πυρηνικού ολοκαυτώματος, ο φόβος της Σοβιετικής Ένωσης, ο φόβος της αποτυχίας.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο αμερικανικός στρατός ξεκίνησε μια σειρά μυστικών
πειραμάτων με στόχο το αδιανόητο: Να δημιουργήσει στρατιώτες που δεν θα
λυγίζουν ποτέ. Στρατιώτες χωρίς φόβο. Κάπως έτσι γράφτηκε ένα από τα πιο
σκοτεινά κεφάλαια της αμερικανικής ιστορίας.
Το
σκηνικό του Ψυχρού Πολέμου
Η δεκαετία
του ’50 και του ’60 ήταν μια εποχή γεμάτη αγωνία. Ο φόβος της πυρηνικής
καταστροφής, η ανάπτυξη βιολογικών και χημικών όπλων, αλλά και οι μυστικές
επιχειρήσεις πληροφοριών, δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα παρανοϊκής εμμονής με τον
έλεγχο του ανθρώπινου νου.
Στη
Σοβιετική Ένωση φημολογούνταν ότι διεξάγονταν παρόμοια πειράματα για ψυχολογικό
πόλεμο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η CIA ανέπτυσσε το διαβόητο πρόγραμμα MKUltra,
με στόχο τον έλεγχο της σκέψης μέσω ναρκωτικών και υπνωτισμού. Μέσα σε αυτό το
κλίμα, το αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας στράφηκε σε πιο «πρακτικές» εφαρμογές:
την κατασκευή ενός στρατιώτη που δεν θα επηρεαζόταν από τον φόβο.
Edgewood Arsenal
Το κέντρο
αυτής της έρευνας ήταν το Edgewood Arsenal, μια στρατιωτική βάση στο Μέριλαντ.
Εκεί, από το 1955 έως το 1975, περίπου 7.000 στρατιώτες εκτέθηκαν σε πειράματα
με ψυχοτρόπες και χημικές ουσίες. Επίσημα, οι αρχές υποστήριζαν ότι τα τεστ
αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη καλύτερου ατομικού εξοπλισμού και φαρμάκων. Στην
πραγματικότητα, τα πειράματα πήγαν πολύ πιο πέρα.
Οι εθελοντές
υπέγραφαν φόρμες συγκατάθεσης, αλλά συχνά δεν γνώριζαν τι ακριβώς περιείχαν οι
ενέσεις ή τα χάπια που λάμβαναν. Πολλοί από αυτούς βρέθηκαν ξαφνικά σε
καταστάσεις πλήρους αποπροσανατολισμού, ψευδαισθήσεων ή πανικού.
«Μου είχαν
πει ότι θα δοκιμάζαμε στολές, μάσκες αερίων και προστατευτικό εξοπλισμό. Κανείς
δεν μου είπε τίποτα για φάρμακα ή χημικές ουσίες. Όταν μιλάω για το Edgewood,
νιώθω μια ένταση στο στήθος, σαν να με σφίγγει» αναφέρει ο Τιμ Τζόσεφς, εθελοντής στο πρόγραμμα.
Ο Μπομπ
Κράφτι τονίζει από τη μεριά του «Στην αρχή μου φάνηκε σαν μια καλή αποστολή.
Είπαν ότι θα είχα ιδιωτικό δωμάτιο, περισσότερη άδεια, λιγότερη σκληρή δουλειά.
Όταν όμως φτάσαμε εκεί, μας είπαν ότι θα συμμετέχουμε σε δοκιμές για τον χημικό
πόλεμο. Τότε κατάλαβα ότι δεν ήταν αυτό που μας είχαν παρουσιάσει».
Ο Ρέι
Φόρεστ, ο οποίος επίσης συμμετείχε στο πρόγραμμα θυμάται: «Μου έδωσαν χάπια και
ενέσεις. Θυμάμαι έντονα το Ritalin. Με έκανε να θέλω να κάνω πράγματα πάρα πολύ
γρήγορα και με πίεση. Ήμουν σαν μια μικρή μπάλα του γκολφ που κυλάει σε
πλακάκια και χτυπάει στους τοίχους, συνεχώς, χωρίς έλεγχο».
LSD, BZ και το όνειρο του «στρατιώτη χωρίς φόβο»
Ανάμεσα στις
ουσίες που δοκιμάστηκαν ήταν το γνωστό LSD, που ήδη απασχολούσε την CIA μέσω
του MKUltra. Ωστόσο, η ουσία που συγκέντρωσε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον ήταν το
BZ (3-Quinuclidinyl benzilate).
Το BZ ήταν
μια ψυχοδραστική ουσία ικανή να προκαλέσει παραλήρημα διάρκειας ημερών. Οι
στρατιώτες που το λάμβαναν περιέγραφαν οράματα, αλλοιωμένη αίσθηση του χρόνου
και πλήρη αποσύνδεση από την πραγματικότητα. Για τους επιστήμονες, αυτή η
κατάσταση φαινόταν σαν μια ευκαιρία: Θα μπορούσε το BZ να χρησιμοποιηθεί ώστε
να «απενεργοποιηθεί» ο φόβος στον ανθρώπινο εγκέφαλο;
«Πήγα στο
Edgewood για να είμαι πιο κοντά στο σπίτι μου. Μια μέρα μου έκαναν ένεση.
Αργότερα έμαθα ότι ήταν BZ. Δεν θυμάμαι σχεδόν τίποτα από εκείνη την περίοδο.
Θυμάμαι όμως ότι με πήγαν στο σκοπευτήριο και μετά βρήκα μελανιές στον
αντίχειρά μου. Σαν να είχα ζήσει μια άλλη ζωή που δεν μπορώ να ανακαλέσω»
τονίζει ο εθελοντής Τζεφ Τζέφερσον.
Όπως αναφέρει
το περιοδικό New Yorker στο άρθρο Operation Delirium: «οι εθελοντές περιέγραφαν εμπειρίες
βαθιάς σύγχυσης, αλλοιωμένης αντίληψης του χρόνου και έντονης συναισθηματικής
αστάθειας. Οι επιστήμονες ήθελαν να μάθουν αν θα μπορούσε να υπάρξει ένας
στρατιώτης χωρίς φόβο, ικανός να πολεμήσει ανεπηρέαστος από τον τρόμο».
Η
εμπειρία των στρατιωτών
Πολλοί από
τους συμμετέχοντες μίλησαν αργότερα για «εφιαλτικές μέρες». Κάποιοι περιέγραφαν
πως ένιωθαν να ζουν μέσα σε έναν εφιάλτη χωρίς τέλος. Άλλοι ανέφεραν ότι έχασαν
την αίσθηση της ταυτότητάς τους ή ότι ένιωσαν πως παρακολουθούν τον εαυτό τους
απ’ έξω.
Για
κάποιους, η εμπειρία ήταν απλώς παράξενη. Για άλλους, όμως, άφησε ανεξίτηλα
τραύματα: κρίσεις άγχους, κατάθλιψη, ακόμα και μόνιμες ψυχολογικές διαταραχές.
Μακροπρόθεσμες
συνέπειες
Σύμφωνα με
το Health.mil, οι άμεσες αντιδράσεις καταγράφηκαν προσεκτικά. Ωστόσο, δεν έγινε
συστηματική παρακολούθηση για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Έτσι, πολλές
ερωτήσεις μένουν αναπάντητες:
Προκάλεσαν
αυτά τα πειράματα μόνιμες βλάβες στην ψυχική υγεία;
Συνδέονται
με ασθένειες που ανέφεραν αργότερα οι βετεράνοι;
Υπάρχει ακόμα
ευθύνη του κράτους απέναντί τους;
Μέχρι
σήμερα, πολλοί βετεράνοι ζητούν αποζημιώσεις και ιατρική στήριξη, ισχυριζόμενοι
ότι τα προβλήματα υγείας τους οφείλονται στα πειράματα.
Ένα…
πρότζεκτ που δεν έχει ξεχαστεί
Η ιστορία
του «στρατιώτη χωρίς φόβο» δεν είναι μόνο ένα κεφάλαιο του Ψυχρού Πολέμου. Έχει
και σύγχρονες προεκτάσεις. Σήμερα, η επιστήμη πειραματίζεται ξανά με φάρμακα
που επηρεάζουν τη διάθεση, την αντοχή στο στρες ή την ψυχική ισορροπία.
Παράλληλα, η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης στον πόλεμο ανοίγει νέα
ερωτήματα: μπορεί να υπάρξει ένας «στρατιώτης χωρίς φόβο» που να μην είναι
άνθρωπος, αλλά μηχανή;
Επίλογος
Ο
«στρατιώτης χωρίς φόβο» παραμένει ένα αποτυχημένο πείραμα. Απέμεινε η σκοτεινή
κληρονομιά του, καθώς χιλιάδες νέοι άνδρες ψυχολογικό τρόμο στο όνομα της
επιστήμης και της στρατιωτικής υπεροχής, και το ερώτημα: Μέχρι πού μπορεί να
φτάσει η ανθρωπότητα όταν ο φόβος γίνεται όπλο;