Ιστορικός αποκάλυψε την ταυτότητα του εκτελεστή του «τελευταίου Εβραίου στη Βίννιτσα»

Με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης ο Γιούργκεν Ματέους ταυτοποίησε τον εκτελεστή με τα γυαλιά. Πού και πότε τραβήχτηκε το ανατριχιαστικό ντοκουμέντο

Είναι μια από τις πιο ανατριχιαστικές εικόνες του Ολοκαυτώματος: Ο Γερμανός στρατιώτης σημαδεύει με το πιστόλι του το κεφάλι του γονατισμένου άνδρα. Το βλέμμα του άνδρα, ο λάκκος με τα πτώματα, οι στρατιώτες που παρακολουθούν και το γεγονός ότι όλοι γνωρίζουμε τι ακριβώς ακολούθησε κάνουν τη συγκεκριμένη φωτογραφία ένα από τα πιο δυνατά ντοκουμέντα της θηριωδίας των Ναζί.

Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί στη σημερινή Ουκρανία μεταξύ 1941 και 1943. Εκείνη την περίοδο οι Ναζί είναι καταλάβει την περιοχή της Βίννιτσα και εκτελούσαν μαζικά τους Εβραίους που ζούσαν εκεί. Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας κάποιος είχε γράψει «Ο Τελευταίος Εβραίος στη Βίνnιτσα».  

Η φωτογραφία κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1961 από το United Press, κατά τη διάρκεια της δίκη του Άντολφ Άιχμαν. Στο πρακτορείο την είχε δώσει ο Αλ Μος, ένας Πολωνοεβραίος που κρατούταν στο στρατόπεδο συγκέντρωση του Άλατς το οποίο απελευθέρωσε η 3^η στρατιά των ΗΠΑ. Ο Μος είχε τη φωτογραφία από τον Μάιο του 1945 και όπως είπε ήθελε «ο κόσμος να γνωρίζει τι συνέβαινε την εποχή του Άιχμαν». Η συγκλονιστική εικόνα δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό «The Forward».

Οι εκδοχές για την «πηγή» της φωτογραφίας είναι δύο. Είτε βρέθηκε σε άλμπουμ μέλους του ναζιστικού Einsatzgruppe ή στην τσέπη ενός νεκρού στρατιώτη.

Το όνομα του εκτελεστή

Ο Γερμανός ιστορικός Γιούργκεν Ματέους, με έδρα τις ΗΠΑ, επί χρόνια προσπαθούσε να λύσει το μυστήριο της φωτογραφίας. Να εντοπίσει πότε και πού έχει τραβηχτεί και ποιος είναι ο εκτελεστής με τα γυαλιά.

Σύμφωνα με ευρήματα, τα οποία έχει δημοσιεύσει στο έγκριτο ακαδημαϊκό περιοδικό Zeitschrift für Geschichtswissenschaft (Επιθεώρηση Ιστορικών Μελετών), το μυστήριο λύθηκε.

Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί νωρίς το απόγευμα της 28^ης Ιουλίου 1941 στην ακρόπολη της πόλης Μπερντίτσίβ. Η πόλη ήταν για αιώνες ένα ακμάζον κέντρο της εβραϊκής ζωής. Βρίσκεται 150 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Κιέβου και περίπου 90 χιλιόμετρα βόρεια της σημερινής Βινίτσια, η οποία για πολύ καιρό θεωρούνταν λανθασμένα ο τόπος της μαζικής εκτέλεσης.

Η ομάδα κομάντο Einsatzgruppe C, μία από τις πολλές κινητές μονάδες που αναπτύχθηκαν στη κατεχόμενη Σοβιετική Ένωση, είχε εμπλακεί στην εκκαθάριση της περιοχής από «Εβραίους και παρτιζάνους» λίγες ημέρες πριν από την επίσκεψη του Αδόλφου Χίτλερ.

Μέλος της ομάδας ήταν και ο Γιάκομπους Όνεν, καθηγητής Γαλλικών, Αγγλικών και γυμναστικής, ο οποίος γεννήθηκε το 1906 στο γερμανικό χωριό Τίχελβαρφ, κοντά στα ολλανδικά σύνορα. Με τη βοήθεια στοιχείων, μαρτυριών και της τεχνητής νοημοσύνης ο Ματέους τον κατονομάζει ως τον εκτελεστή με τα γυαλιά.

Στην προκαταρκτική έρευνα ο Ματέους είχε αποκαλύψει την ημερομηνία, την τοποθεσία και τη μονάδα που έκανε τη μαζική εκτέλεση. Αυτό πήρε μεγάλη δημοσιότητα στα γερμανικά ΜΜΕ. Ένας από εκείνους που είδαν τα ρεπορτάζ επικοινώνησε. Είπε ότι, βασιζόμενος σε αλληλογραφία από την εποχή η οποία βρισκόταν στην κατοχή της οικογένειάς του, ο εκτελεστής με τα γυαλιά θα μπορούσε να είναι ο θείος της συζύγου του, Γιάκομπους Όνεν. Συγγενείς έδωσαν φωτογραφίες του Όνεν ώστε να γίνει η ανάλυση μέσω τεχνητής νοημοσύνης.

Η ομοιότητα σε συνδυασμό με πάρα πολλά στοιχεία κάνουν βέβαιο τον Ματέους ότι εντόπισε τον εκτελεστή.

Ένας καθηγητής που έγινε δολοφόνος

Ο Όνεν, ο οποίος είχε ενταχθεί στο ναζιστικό κόμμα πριν ο Χίτλερ αναλάβει την εξουσία το 1933, προερχόταν από μορφωμένη οικογένεια και στα νιάτα του απολάμβανε «τα ταξίδια και τη μελέτη γλωσσών». Με το ξέσπασμα του Πολέμου γίνεται μέλος του ναζιστικού στρατού και τελικά τον στέλνουν στο ανατολικό μέτωπο. Εκεί απαθανατίζεται να εκτελεί ένα από τα θύματα του.

«Η συμμετοχή σε μια τέτοια δολοφονία θεωρούνταν δεδομένη στον ναζιστικό στρατό και δεν σου έδινε κανενός είδους επιπλέον πόντους σε αυτές τις μονάδες δολοφονιών», είπε ο Ματέους. Ο Όνεν δεν προήχθη ποτέ πέρα από έναν σχετικά χαμηλό βαθμό και σκοτώθηκε σε μάχη τον Αύγουστο του 1943.

«Είμαι σχεδόν βέβαιος ότι τη φωτογραφία έχει τραβήξει κάποιος συνάδελφος του Όνεν. Υπάρχουν πολλά παρόμοια ντοκουμέντα τα οποία οι εκτελεστές θεωρούσαν τρόπαια» αναφέρει ο Ματέους.

Είπε ότι ήταν «αρκετά βέβαιο» ότι η εικόνα της σφαγής του Μπερντιτσίβ, από την οποία υπάρχουν αρκετές φωτογραφίες, τραβήχτηκε από έναν συνάδελφο στρατιώτη και σημείωσε ότι τέτοια στιγμιότυπα θεωρήθηκαν ως «τρόπαια» από λουτρά αίματος αμάχων.

Ο γερμανικός πληθυσμός γνώριζε

Από τους περίπου 20.000 Εβραίους που ζλιυσαβ στο Μπερντιτσίβ κατά την άφιξη των Γερμανών το 1941, μόνο 15 παρέμειναν στις αρχές του 1944. «Οι μαζικές εκτελέσεις με αυτή τη μορφή συνεχίστηκαν μέχρι την τελευταία ημέρα της γερμανικής κατοχής στα ανατολικά. Νομίζω ότι αυτή η εικόνα θα έπρεπε να είναι εξίσου σημαντική με την εικόνα της πύλης στο Άουσβιτς, επειδή μας δείχνει την πρακτική φύση, την άμεση αντιπαράθεση μεταξύ του δολοφόνου και του ατόμου που πρόκειται να θανατωθεί» αναφέρει ο Γερμανός ιστορικός και τονίζει ότι υπάρχουν τόσες επιστολές και φωτογραφίες που έστελναν οι στρατιώτες στη Γερμανία που καταρρίπτουν τον μύθο ότι ο πληθυσμός της χώρας δεν γνώριζε τη γενοκτονία που εξελισσόταν με βιομηχανικούς ρυθμούς.

Η αναζήτηση συνεχίζεται

Το έργο του Ματέους περιλαμβάνει επίσης την αναζήτηση της ταυτότητας του θύματος στη φωτογραφία του Berdychiv. Συνεργάζεται με έναν Ουκρανό συνάδελφο, Αντρίι Μαχαλέτσκι χρησιμοποιώντας αρχεία τοπικών κοινοτήτων της σοβιετικής εποχής.

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί επίσης να αποδειχθεί χρήσιμη σε αυτή την αναζήτηση, αν βρεθούν συγκρίσιμες εικόνες του άνδρα με το κοστούμι.

Ο Ματέους τονίζει ότι το να βρεθεί το όνομα του θύματος θα είναι πολύ δύσκολο καθώς οι Ναζί κατέστρεψαν στοιχεία και η πλειονότητα των θυμάτων που δολοφονήθηκαν στα ανατολικά παρέμενε ανώνυμη οκτώ δεκαετίες αργότερα.

«Υπήρχαν περισσότερα από ένα εκατομμύριο θύματα στην κατεχόμενη Σοβιετική Ένωση. Τα περισσότερα από αυτά είναι άγνωστα γιατί αυτός ήταν ο σκοπός των δολοφόνων» αναφέρει.