Πώς χιλιάδες αθώοι παραδόθηκαν στους αποκτηνωμένους τσέτνικ του Μλάντιτς, πώς οι υπερασπιστές έγιναν... δήμιοι
Στη Σρεμπρενίτσα η γη ξερνάει ακόμα συρμάτινες χειροπέδες. Όσες γυναίκες ήταν τυχερές να βρουν τα λείψανα των δικών τους ανθρώπων πηγαίνουν στα νεκροταφεία για να κλάψουν για έναν πατέρα, έναν άντρα, ένα παιδί που χάθηκε. Στις 11 Ιουλίου 1995 ο στρατηγός Μλάντιτς μπήκε στην πόλη τους και υποσχέθηκε δικαιοσύνη και ανθρώπινη μεταχείριση. Τελικά τους έδωσε σύρμα, μαχαίρι και θάνατο.
Γερασμένος πια, μια καρικατούρα του ανθρώπου που με το πολυβόλο στο χέρι φώναζε "πάμε να πάρουμε και το Ποτοτσάρι", ο Ράτκο Μλάντιτς άκουσε την ποινή για τα αδιανόητα εγκλήματα του. Κάποιοι μίλησαν για μια απόφαση που έκλεισε το κεφάλαιο της μεγάλης σφαγής. Ο Μλάντιτς όμως ήταν το όργανο σε ένα θέατρο του παραλόγου με πολλούς πρωταγωνιστές. Στα πλαίσια του "ειρήνη με κάθε κόστος" φίλοι, υπερασπιστές και αυτόκλητοι προστάτες πρόδωσαν και τελικά θυσίασαν τη Σρεμπρενίτσα. Τους άξιζε μια θέση δίπλα στον Μλάντιτς αλλά την ιστορία την υπαγορεύουν οι νικητές.
Το σκηνικό της προδοσίας
H πολιορκία της Σρεμπρενίτσα από τις σερβοβοσνιακές ομάδες ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1992. Έναν χρόνο μετά η κατάσταση στην πόλη ήταν αφόρητη. Ο πληθυσμός από 9.000 είχε φτάσει τα 42.000 άτομα. Τον Μάρτιο του 1993 ο Γάλλος στρατηγός Φιλίπ Μοριγιόν μπαίνει στη Σρεμπρενίτσα με δυνάμεις του ΟΗΕ. "Είστε πλέον υπό την προστασία του Οργανισμού. Δεν θα σας εγκαταλείψω ποτέ", δηλώνει. Τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς μια αναφορά στο συμβούλιο ασφαλείας του Οργανισμού τονίζει πως αν οι σερβοβοσνιακές δυνάμεις εισβάλουν τελικά στην πόλη είναι πιθανό να υπάρξουν 25.000 νεκροί. Τον Σεπτέμβριο του 1993 ο Βόσνιος πρόεδρος, Αλία Ιζετμπέγκοβιτς έχει συνάντηση με τις αρχές της πόλης και τους λέει πως "ίσως η παράδοση να είναι το τίμημα για την ειρήνη". Μήνα με τον μήνα οι Σερβοβόσνιοι σφίγγουν τον κλοιό γύρω από μια πόλη που μόνο στα χαρτιά είναι "αποστρατικοποιημένη ζώνη", μήνα με τον μήνα η ιδέα μιας θυσίας για... καλό σκοπό ωριμάζει.
Η προδοσία του προέδρου- Αλία Ιζετμπέγκοβιτς
Μόλις έναν χρόνο μετά την έναρξη της πολιορκίας ο Ιζετμπέγκοβιτς βλέπει πως η Σρεμπρενίτσα είναι μια χαμένη υπόθεση. Δεν αντιμετωπίζει όμως το θέμα ως μια πιθανή σφαγή αμάχων αλλά ως μια ευκαιρία πίεσης για διεθνή παρέμβαση. Γνωρίζει τις κτηνωδίες των μουσουλμάνων στρατιωτών στα χωριά των Σέρβων (παρά τη συμφωνία του 1993 για προστασία των αμάχων), γνωρίζει ότι έχει αθετηθεί κάθε συμφωνία για εξοπλισμό και περιοχές ουδετερότητας και ξέρει πολύ καλά τι θα συμβεί αν οι Σερβοβόσνιοι μπουν στην πόλη. Τον Σεπτέμβριο του 1993 στο ξενοδοχείο Holliday Inn στο Σαράγεβο ο Ιζετμπέκοβιτς συναντιέται με τις αρχές της Σρεμπρενίτσα και τους λέει: "Ο Κλίντον μου έκανε μια πρόταση. Αν οι τσέτνικ μπουν στη Σρεμπρενίτσα και σκοτώσουν 5000 μουσουλμάνους θα υπάρξει στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ υπέρ μας".
Κανείς δεν ξέρει αν πραγματικά του είχε γίνει τέτοια προσφορά όμως η δήλωση ήταν ενδεικτική του πλάνου του για να θυσιαστεί η πόλη. Tον Απρίλιο του 1995 ενώ τα πάντα είναι προδιαγεγραμμένα ο Ιζετμπέκοβιτς καλεί στην Τούζλα 15 διοικητές της Σρεμπρενίτσα. Όταν πηγαίνουν στη συνάντηση παίρνουν τη διαταγή να μην επιστρέψουν στην πόλη που θεωρείται πλέον χαμένη. "Θα χάσουμε τη Σρεμπρενίτσα έτσι κι αλλιώς, ας την χρησιμοποιήσουμε για να ενισχύσουμε τις πολιτικές μας θέσεις. Ακόμα και αν γίνει σφαγή δεν θα την έχουμε κάνει εμείς" φέρεται να έχει πει ο Ιζετμπέκοβιτς.
Η προδοσία του υπερασπιστή- Νάσερ Όριτς
Μέσα στην παράνοια του πολέμου ο μικροεγκληματίας, μέχρι τότε, Νάσερ Όριτς απέκτησε ύπαρξη. Ο αυτοαποκαλούμενος "υπερασπιστής της Σρεμπρενίτσα" μαζί με τον σύντροφο του Ζούλφο Τουρσούνοβιτς και την ομάδα τους χρησιμοποίησαν την πόλη ως βάση. Αθέτησαν τη συμφωνία για αποστρατικοποίηση και παράδοση των όπλων και εξαπέλυαν επιθέσεις σε σερβικά χωριά της περιοχής. Έκαιγαν, βίαζαν, βασάνιζαν και δολοφονούσαν αμάχους. Η ομάδα του Όριτς θεωρείται υπεύθυνη για την καταστροφή 50 σερβικών χωριών και τη δολοφονία εκατοντάδων. Έδενε με σύρμα, ευνούχιζε, σταύρωνε και αποκεφάλιζε τα θύματα του. Το 1993 μιλώντας με έναν φωτογράφο θα πει για τις μεθόδους του: "αντίθετα με τους τσέτνικ εγώ δεν έχω πυρομαχικά". Κρυμμένος μέσα στην "αποστρατικοποιημένη" Σρεμπρενίτσα ο Όριτς διεξήγαγε τη δική του εθνοκάθαρση. Παράλληλα, υπό το βλέμμα του ΟΗΕ, έλεγχε την ανθρωπιστική βοήθεια που ερχόταν στην πόλη και πουλούσε τα πράγματα στη μαύρη αγορά.
Τον Απρίλιο του 1995, όταν πλέον ήταν ξεκάθαρο ότι η πόλη θα έπεφτε, ο "υπερασπιστής" πήρε την διοικητική του ομάδα και έφυγαν τρέχοντας αφήνοντας τους αμάχους στο έλεος των διψασμένων για εκδίκηση Σερβοβόσνιων. Χρόνια μετά με κοστούμι, μακριά μαλλιά και ξυρισμένος ο Όριτς θα γίνει το αφεντικό της μαφίας στο Σαράγεβο. Δεν θα τιμωρηθεί ουσιαστικά ποτέ για τα εγκλήματα του και πλέον κυκλοφορεί ελεύθερος ενώ εκκρεμεί εναντίον του ένταλμα σύλληψης από τη σερβική κυβέρνηση. Μετά την καταδίκη του Μλάντιτς εμφανίστηκε και δήλωσε πως ο Σερβοβόσνιος στρατηγός "δεν είχε τα κότσια να ζητήσει συγγνώμη από τις μανάδες των Σέρβων που οδήγησε στο θάνατο με την ήττα του στο μέτωπο".
Η προδοσία του προστάτη - ΟΗΕ
Την άνοιξη του 1993 ο ΟΗΕ μπήκε στην πόλη και την ανακήρυξε αποστρατικοποιημένη ζώνη ασφαλείας. Παρ' ολα αυτά όμως επέτρεψε στον Όριτς να έχει ως βάση την πόλη και να δρα στην περιοχή. Επιπλέον έδωσε άδεια στον βοσνιακό στρατό να διατηρεί μικρές βάσεις απ' όπου χτυπούσαν τους αντιπάλους τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι Σερβοβόσνιοι να απαντούν και η "ασφαλής ζώνη", στην οποία είχαν συγκεντρωθεί δεκάδες χιλιάδες άτομα, να μην είναι σε καμία περίπτωση ασφαλής. Μετά τις πιέσεις από ΗΠΑ, Βρετανία και Γαλλία ο Οργανισμός δεν πήρε κανένα μέτρο προστασίας παρότι γνώριζε ξεκάθαρα από τον Μάρτιο του 1995 πως το σχέδιο του Μλάντιτς ήταν να "εξαφανίσει τους Μουσουλμάνους" (όπως ο ίδιος είχε δηλώσει). Τελικά αυτό που έκαναν οι κυανόκρανοι ήταν να δώσουν στον Μλάντιτς 80.000 λίτρα πετρέλαιο (για να μεταφέρει τον κόσμο έξω από την πόλη). Τα καύσιμα χρησιμοποιήθηκαν για τα φορτηγά που μετέφερε τον ανδρικό πληθυσμό στα χωράφια του θανάτου και για τις μπουλντόζες που κάλυψαν τους μαζικούς τάφους. Όταν στις 11 Ιουλίου 1995 ο Μλάντιτς μπήκε στην πόλη, περίπου 7.000 μουσουλμάνοι πήγαν στο αρχηγείο των Ολλανδών κυανόκρανων και ζήτησαν προστασία. Αυτοί αποφάσισαν να τους παραδώσουν στους Σερβοβόσνιους και υπό το βλέμμα τους οι "τσέτνικ" διαχώρισαν τους άνδρες από τις γυναίκες και μετέφεραν τον ανδρικό πληθυσμό μακριά από την πόλη.
Η προδοσία του αφεντικού - ΗΠΑ
Από την αρχή του πολέμου στη Βοσνία οι ΗΠΑ επέλεξαν πλευρά και υπέσκαπταν κάθε προσπάθεια ειρήνευσης που θα οδηγούσε σε δημιουργία Σερβοβοσνιακού κράτους. Συμβούλευσαν τον Ιζετμπέγκοβιτς να μην τηρήσει τις συμφωνίες ενώ έκαναν συνέχεια μυστικές αποστολές όπλων. Οι Σερβοβόσνιοι γνώριζαν για τις "μαύρες πτήσεις" και ζητούσαν επίμονα να σταματήσουν όμως τους αγνόησαν.
Έγγραφα που βρέθηκαν στο κρησφύγετο του Όριτς στην Σρεμπρενίτσα δείχνουν ότι παραλάμβανε όπλα και πυρομαχικά. Ακόμα και όταν ήταν ξεκάθαρο πως ο Μλάντιτς θα εισέβαλε στην πόλη η κυβέρνηση Κλίντον (σε συνεργασία με τους Βρετανούς) έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της ώστε να μην υπάρξει κανενός είδους στρατιωτική παρέμβαση ούτε ενίσχυση της παρουσίας του ΟΗΕ. Στην πόλη βρίσκονται 450 ελαφρά οπλισμένοι κυανόκρανοι όταν οι διοικητές ζητούσαν 4.500 άτομα για να αποτρέψουν τη σφαγή. "Είχα οδηγίες να θυσιάσουμε τη Σρεμπρενίτσα, τη Ζέπα και την Γκοράζντα" θα πει σε συνέντευξη του το 2005 ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, ο άνθρωπος που κινούσε τα νήματα για τις ΗΠΑ την περίοδο του πολέμου.
Η προδοσία του στρατηγού - Ράτκο Μλάντιτς
Από τις αρχές Μαρτίου ο Μλάντιτς μιλούσε ξεκάθαρα για "εξαφάνιση των Μουσουλμάνων". Είχε μαζί του 600 στρατιώτες από την περιοχή της Κοιλάδας του Δρίνου που διψούσαν για εκδίκηση και ήταν διατεθειμένος να τους την προσφέρει.
Όταν μπήκε στην πόλη έδωσε ένα σόου μπροστά στις κάμερες. Υποσχέθηκε στον τρομαγμένο κόσμο ασφάλεια και μεταφορά σε εδάφη που έλεγχαν οι Βόσνιοι. "Μην φοβάστε. Κανείς δεν θα σας κάνει κακό. Προσέξτε μην χάσετε τα παιδιά σας κατά τη μεταφορά" έλεγε στο κόσμο. Στην ιστορική πρώτη συνάντηση στο ξενοδοχείο Φοντάνα εγγυήθηκε στον τρομοκρατημένο δάσκαλο πως ακόμα και οι Βόσνιοι στρατιώτες δεν θα πάθουν τίποτα αν παραδώσουν τα όπλα τους. "Σου δίνω το λόγο μου ως άντρας και ως στρατηγός" είχε πει χαρακτηριστικά.
Ό,τι και να υποστηρίζει πάντως ο Μλάντιτς τα στοιχεία και οι μαρτυρίες είναι εκεί για να τον διαψεύσουν. Είχε καταρτίσει ένα συγκεκριμένο πλάνο εξόντωσης και το εκτέλεσε κατά γράμμα. Λέει πως όσοι άμαχοι σκοτώθηκαν ήταν μαζί με τους στρατιώτες του Όριτς που είχαν διαφύγει στα βουνά. Δεν μιλάει όμως για το πώς συντονισμένα μετέφερε αγόρια και άντρες έξω από την πόλη. Δεν λέει τίποτα για τις μαζικές εκτελέσεις, τους στρατιώτες που σκότωναν σε βάρδιες ακόμα και υπό το φως οχημάτων. Οι ελάχιστοι επιζήσαντες, οι ομαδικοί τάφοι και τα λείψανα παιδιών με σφαίρες στο κεφάλι αποδεικνύουν το έγκλημα του.
Η προδοσία των... Ελλήνων - Ελληνική Εθελοντική Φρουρά
Δυστυχώς η κτηνωδία στη Σρεμπρενίτσα έχει και ελληνικό χρώμα. Με τους τσέτνικ του Μλάντιτς πολεμούσε και μια ομάδα Ελλήνων εθελοντών γνώστη ως ΕΕΘ (Ελληνική Εθελοντική Φρουρά). Είναι δεδομένο ότι συμμετείχαν σε όλες τις επιχειρήσεις μετά την κατάληψη της πόλης. Βίντεο της ολλανδικής τηλεόρασης τους δείχνουν να παίρνουν μέρος σε αναζήτηση υπόπτων στο δάσος. Ο Σερβοβόσνιος διοικητής της ΕΕΦ, γνωστός ως "Dugapuska" στις καταθέσεις του στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης περιγράφει τις κινήσεις του τις μέρες της πτώσης της Σρεμπρενίτσα και των άγριων μαζικών εκτελέσεων άοπλων και αιχμαλώτων. Περιγράφει τις συναντήσεις του με τον Μλάντιτς και άλλους υψηλόβαθμους Σερβοβόσνιους αξιωματικούς, και σημειώνει πως στις μετακινήσεις του στις περιοχές των εκτελέσεων συνοδευόταν από Έλληνες εθελοντές. Τα μέλη της ΕΕΦ έχουν ανεβάσει στο διαδίκτυο άφθονο υλικό από εκείνη την περίοδο και έχουν μιλήσει για την "ικανοποίηση να αφήνεις σε 13 λεπτά, 300 νεκρούς μουσουλμάνους".
Επίλογος
O επίσημος αριθμός των θυμάτων της γενοκτονίας στη Σρεμπρενίτσα είναι 8.373. Γυανίκες βιάστηκαν, περιουσίες χάθηκαν, ζωές καταστράφηκαν. Το έγκλημα στη μικρή βοσνιακή πόλη σε κάνει να αναρωτιέσαι, μέχρι που μπορεί να φτάσει η ανθρώπινη κτηνωδία. Από την άλλη θέτει το ζήτημα των ηθικών φραγμών που πρέπει να έχει μια ηγεσία που κυνηγά μια ειρήνη (μόνο) με τους δικούς της όρους χωρίς να λογαριάζει το μέγεθος του τιμήματος. Το γεγονός πάντως ότι ο Νάσερ Όριτς κυκλοφορεί ελεύθερος δείχνει ότι (και) στην περίπτωση της Σρεμπρενίτσα η δικαιοσύνη ήταν τυφλή... από το ένα μάτι.
*Στην κεντρική φωτογραφία του θέματος ανθρωπολόγος κρατά το χέρι ένα θύματος σε μαζικό τάφο με 506 άτομα. Αύγουστος 2002 - Φωτογράφος: Ταρίκ Σαμάρα