Ο επιστολικός διάλογος των δύο κορυφαίων δημιουργών. Η πίκρα του Άκη Πάνου για την έλλειψη αναγνώρισης από το κράτος η οποία τον οδήγησε σε σκοτεινά μονοπάτια.
Ένα από τα μεγάλα παράπονα του συνθέτη-στιχουργού
(και οργανοποιού) Άκη Πάνου ήταν η
απουσία του έργου του από το κρατικό ραδιόφωνο. Ο δημιουργός θεωρούσε πως μετά
την αποκατάσταση της Δημοκρατίας τα τραγούδια του θα μπουν στο πρόγραμμα των
κρατικών ραδιοφωνικών σταθμών και θα λάβουν την αναγνώριση που τους άξιζε. Κάτι
τέτοιο όμως δεν συνέβη.
Όπως το συνήθιζε ο Πάνου επέλεξε να
διαμαρτυρηθεί με μια επιστολή. Το 1975 απευθύνθηκε στους διευθυντές της κρατικής
ραδιοφωνίας γράφοντας τους:
«Κύριε διευθυντά,
παρακαλώ γνωρίσατέ μου τους λόγους
εξωστρακισμού της εργασίας μου όσο και εμού, από τα αφ’ ημάς μέσα ενημέρωσης».
Επικεφαλής του Τρίτου Προγράμματος ήταν
τότε ο Μάνος Χατζιδάκις. Απάντησε στον Πάνου με την παρακάτω επιστολή:
«Δεν γνωρίζω την περίπτωσή σας και σας
διαβεβαιώ ότι εις όλας τας αλλαγάς που επιχειρούμεν προς το καλύτερον των
προγραμμάτων του ΕΙΡΤ, δεν έπεσαν εις την αντίληψήν μου, ούτε η εργασία σας,
ούτε ο εξωστρακισμός της εργασίας σας, κατά συνέπειαν. Ως εκ τούτου, δεν
αντιλαμβάνομαι το πνεύμα της διαμαρτυρίας σας».
Υπογραφή: Μάνος Χατζιδάκις.
Η έμμετρη
απάντηση
Η απαντητική επιστολή του Χατζιδάκι εκνεύρισέ
και απογοήτευσε τον Άκη Πάνου. Αποφάσισε να βάλει το αστείρευτο ταλέντο του σε…
λειτουργεία για να ανταπαντήσει. Έτσι συνέταξε μια έμμετρη επιστολή σε ειρωνικό
τόνο. Συγκεκριμένα ανέφερε:
«Ομολογώ πως τά ’χασα και ντράπηκα
λιγάκι
παίρνοντας την απάντηση του Μάνου
Χατζιδάκι
εκ της οποίας φαίνεται σαφώς πως δεν
υπάρχω
ή ό,τι ψύλλους στ’ άχυρα επί ματαίω ψάχνω.
Δεν είναι αλήθεια και μικρό, μια
φυσιογνωμία
της μουσικής της διεθνούς όπως o
κατωτέρω
να σου δηλώνει καθαρά και εν πάση
συντομία
«σας θεωρώ ανύπαρκτο, ποιος είστε, δεν
σας ξέρω…»
Βεβαίως είναι φυσικό, ο Μάνος
Χατζιδάκις
να αγνοεί το ασήμαντο καθ’ όλα άτομό
μου.
Ομοίως είναι φυσικό, σαν άνθρωπος
πολλάκις
να βρίζω τη μικρότητα και το φιλότιμό
μου.
Όμως δεν απευθύνθηκα στον ΜΑΝΟ
ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ
αλλά εις την διεύθυνση και
επανειλημμένως.
Αν μ’ αγνοεί ο μουσουργός (*)
πικραίνομαι λιγάκι,
αλλά ο σιορ διευθυντής, τι λέει τ’
ανθρωπάκι;
Υπάρχουνε τραγούδια μου γνωστά και ουκ
ολίγα
που τά’ γραψα όσες φορές με τσίμπησε η
μύγα.
Τραγούδια που εμπήκανε στου καθενός το
στόμα
και μόνο η διεύθυνσις τα αγνοεί ακόμα.
Τα ράφια του αρχείου σας αν ψάξετε
λιγάκι
θα βρείτε τα τραγούδια μου τα
ταλαιπωρημένα
εκεί στα ακατάλληλα, στο πίσω το
ραφάκι,
Όχι εκεί, λίγο πιο κει, αυτά τα
αραχνιασμένα.
Αλλά μια και είμαι άγνωστος να συστηθώ
μου μένει,
ελπίζω εις δικαίωσιν όσον κι οι πεθαμένοι.
Γεννήθηκα, μεγάλωσα και μένω στην
Αθήνα,
είμαι υιός του Στέφανου και της
Ελευθερίας.
Τα παιδικά παιχνίδια μου μπουζούκι,
μαντολίνα,
επάγγελμά μου μουσικός μηδέν
κατηγορίας.
Οι αριθμοί ταυτότητας και διαβατηρίου,
μητρώου στρατιωτικού και απολυτηρίου,
νομίζω δεν χρειάζονται και δεν τους
παραθέτω,
στεφανοχάρτι τό’χασα και τρέχα γύρευέ
το.
Οι οφθαλμοί μου γαλανοί. Και το
ανάστημά μου
δεκαοκτώ εκατοστά, ή ένα και
εβδομήντα.
Άτεκνος με μια σύζυγο, τα τρία τα
σκυλιά μου,
πρόπερσι σαραντάρησα και πάω για πενήντα.
Με ότι κι αν ασχοληθώ έχω επιτυχία,
γράφω στιχάκια, μουσική, σκαλίζω,
ζωγραφίζω.
Κουσούρια: ο εγωισμός και η βωμολοχία
αν και αποφεύγω να μιλώ και πιο πολύ
να βρίζω.
Ελλείψεις: ανοργάνωτος στας δημοσίας
σχέσεις
και χλευαστής της ανθρωπιάς και της δικαιοσύνης
που αν υπάρχουν μέσα σου, έτσι και
ψευτοδέσεις
τα ρίχνεις στον απόπατο, σκουπίζεσαι
και φεύγεις.
Άπιστος ως το κόκκαλο για κείνα που
δεν είδα.
Φανατικός εθνικιστής, μ’ όλη τη γη
πατρίδα.
Δείχνω πως τους ανάξιους τους θεωρώ
μεγάλους
ώστε να αποθρασύνονται, να μου πατάν
τους κάλους.
Ελπίζω να σας φτάνουνε ετούτα τα
στοιχεία.
Αν πάλι δεν σας φτάνουνε, ζητήσατέ μου
κι άλλα,
κόλλες και γραμματόσημα στοιχίζουνε
ψιχία
(ανάθεμά σε βρωμερή, απαίσια κουφάλα)
Αυτό δεν ήταν για σας και να με
συγχωρείτε.
Ήτανε για το δόντι μου, που πρέπει να
το βγάλω.
Από ένα δόντι ο άνθρωπος, πόσο
ταλαιπωρείται.
Διατελώ μετά τιμής. Αυτά και τίποτε
άλλο.
Άκης Πάνου του Στεφάνου.
Καλλιτέχνης γενικώς, για την περίπτωσή
μας τραγωδός εμπειρικός»
Ο Χατζιδάκις
ανταπαντά
Ο Μάνος Χατζιδάκις διάβασε την έμμετρη
απάντηση και όχι μόνο δεν εκνευρίστηκε από τον ειρωνικό τόνο αλλά εντυπωσιάστηκε.
Ίσως και ο ίδιος ο Πάνου δεν θα περίμενε την απάντηση που ακολούθησε. Ο
Χατζιδάκις στις 25 Ιουνίου 1975 του έστειλε επιστολή στην οποία ανέφερε:
«Ζητώ συγνώμη διότι δεν εγνώριζα την
περίπτωσίν σας. Πληροφορηθείς την γνησιότητα της εργασίας σας και του ήθους σας
εις τον επαγγελματικό τομέα, εζήτησα και άκουσα τον δίσκο σας. Νά ‘στε δε
σίγουρος, ότι εφ’ εξής δεν πρόκειται ν’ αφήσω τους παραγωγούς μας να αγνοήσουν
εις τα προγράμματά τους την μουσικήν εργασίαν σας.
Μετά τιμής
Μ. Χατζιδάκις
Διευθυντής προγράμματος του ΕΙΡΤ».
Αυτός ο επιστολικός διάλογος αποτέλεσε
τη βάση για μια σχέση σεβασμού των δύο συνθετών. Το 1997, σε μια συνέντευξη του
στον Νάσο Αθανασίου, ο Άκης Πάνου ρωτήθηκε για τους μεγάλους Έλληνες συνθέτες. «Ο
Χατζιδάκις ήταν μεγάλη προσωπικότητα μην τον μπερδεύουμε με τους άλλους» θα πει.
Η πίκρα, η επιστολή στη Μελίνα και το… λουλούδι της Χούντας
Μέχρι το τέλος της πολυτάραχης ζωής
του ο Άκης Πάνου θεωρούσε ότι το έργο του δεν είχε αναγνωριστεί από το κράτος. Όποτε
του δινόταν η ευκαιρία το τόνιζε. Το 1989 έστειλε μια μακροσκελέστατη επιστολή
στη Μελίνα Μερκούρη. Γράφοντας σε ειρωνικό- αν όχι προσβλητικό- ύφος στάθηκε πάλι
στον γεγονός ότι είχε απευθυνθεί στο υπουργείο Πολιτισμού και δεν πήρε
απάντηση. «Γιατί το έργο που προσφέρω υποτίθεται ότι είναι Πολιτιστικό, και
εσείς «υποτίθεται» ότι είστε Υπουργός Πολιτισμού. Άσχετα με το αν με εγκρίνετε
σαν καλλιτέχνη και αν σας εγκρίνω σαν Υπουργό, είμαι καλλιτέχνης, είστε
Υπουργός, και αυτή τη στιγμή για μένα αντιπροσωπεύετε το Κράτος στο οποίο
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΙΚΑ απευθύνομαι» ανέφερε μεταξύ άλλων. Κατηγορούσε την Μερκούρη ότι
δεν αναγνώριζε το έργο του και προωθούσε μόνο τους «κολλητούς της συντρόφους».
Ο Άκης Πάνου θεωρούσε πως το κράτος
του χρωστά και θα έπρεπε να τον στηρίξει λόγω του έργου του. Μιλούσε για τις συναυλίες
«που οργάνωναν για τους άλλους» και για κάποιες εκπομπές που ζήτησε και δεν του
δόθηκαν. Σταδιακά η πίκρα του συσσωρευόταν ενώ παράλληλα αντιμετώπιζε σοβαρά
οικονομικά προβλήματα. Λίγους μήνες πριν δολοφονήσει τον σύντροφο της κόρης του
θα δώσει μια συνέντευξη στον δημοσιογράφο Φώτη Απέργη. Η πίκρα είχε γίνει
εμμονή και ο Άκης Πάνου θα πει μεταξύ άλλων: «Τα επτά χρόνια που έκανε ο
Παπαδόπουλος ήταν λουλούδι». Στη συνέχεια θα υμνήσει και τη δικτατορία
του Μεταξά και κάθε απολυταρχικό καθεστώς.
Σαν να βρισκόταν σε σύγχυση ο Πάνου
λέει ότι μέσα στην Δικτατορία των Συνταγματαρχών είχε γράψει σκοτεινά τραγούδια
εκφράζοντας το πώς ένιωθε την περίοδο εκείνη. «Τώρα με δουλεύεις; Από τη μια ήρθε
ο χειμώνας και από την άλλη μακάρι να ξαναρχόταν» ρωτάει ο δημοσιογράφος με τον
Πάνου να απαντά: «Όχι, τώρα εκ των υστέρων σου λέω ότι αυτό είναι». Η πίκρα
είχε κυριαρχήσει απόλυτα και επιβεβαιωνόταν αυτό που θα πουν πάρα πολλοί μετά τον
θάνατο του, τον Απρίλιο του 2000: ο Άκης Πάνου ήταν σπάνιος καλλιτέχνης αλλά
πολύ δύσκολος και ιδιόρρυθμος άνθρωπος. Σε μια συνέντευξη της το 2019 στην
εκπομπή «Προσωπικά» η σύζυγος του Άννα Μπακιρτζή θα τονίσει: «Ο Άκης αποφάσιζε
και ό,τι αποφάσιζε το έκανε μόνος του. Ακόμα και λάθος να ήταν το υπερασπιζόταν μέχρι το τέλος».