Ένας ψυχίατρος έχει αφιερώσει 50 χρόνια στην μελέτη των
προθανάτιων εμπειριών. Τι λένε όσοι άνθρωποι γύρισαν από το θάνατο και ποιες
απαντήσεις μπορούν να μας δώσουν;
Ο Γκρεγκ Νομ ήταν 24 ετών, όταν γλίστρησε και έπεσε κάτω από
έναν καταρράκτη και άρχισε να πνίγεται. Τις στιγμές που πάλευε μάταια να πάρει
ανάσες κάτω από το νερό, αυτό που είδε τον εξέπληξε. Ξαφνικά, η όρασή του
γέμισε με καθαρές σκηνές από την παιδική του ηλικία και γεγονότα που σχεδόν
είχε ξεχάσει, ενώ ακολούθησαν εικόνες από την εφηβεία του. Οι αναμνήσεις, αν
πραγματικά ήταν όντως αναμνήσεις, ήταν ολοζώντανες. Μόνο που περνούσαν από
μπροστά του σε τεράστια ταχύτητα, σχεδόν ταυτόχρονα, σαν ένα κύμα. Παρ’ όλα
αυτά μπορούσε να τις επεξεργαστεί όλες μαζί. Στην πραγματικότητα μπορούσε την
ίδια στιγμή να συλλάβει οτιδήποτε υπήρχε γύρω του- την ορμή του νερού, τον
βυθό- με μεγάλη διαύγεια. Μπορούσε να «ακούσει και να δει πιο καθαρά από ποτέ»,
όπως θα διηγούνταν αργότερα. Και παρόλο που ήταν παγιδευμένος κάτω από το νερό,
ένιωθε ήρεμος και άνετος. Θυμάται ότι σκεφτόταν πως πριν από αυτή τη στιγμή, οι
αισθήσεις του πρέπει να ήταν «κοιμισμένες», γιατί μόνο τώρα μπορούσε πραγματικά
να αντιληφθεί πλήρως τον κόσμο, ίσως ακόμα και το πραγματικό νόημα του
σύμπαντος. Τελικά, οι εικόνες θόλωσαν. «Υπήρχε μόνο σκοτάδι και ένα συναίσθημα
μιας σύντομης παύσης, σαν να επρόκειτο να ακολουθήσει κάτι», αναφέρει ο ίδιος.
Ο Νομ αφηγήθηκε την ιστορία του σε μια ομάδα υποστήριξης στο
Κονέκτικτακ το 1985, τέσσερα χρόνια μετά από αυτό που έζησε. Είχε επιζήσει αλλά
τώρα ήθελε να καταλάβει γιατί το μυαλό του σε αυτήν την ακραία προθανάτια εμπειρία
είχε λειτουργήσει με αυτόν τον τρόπο. Η συνάντηση είχε διοργανωθεί από τον
Μπρους Γκρέισον, πλέον ομότιμο καθηγητή ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της
Βιρτζίνια και περίπου 30 άτομα κάθονταν γύρω από τον Νομ ακούγοντας την
εμπειρία του.
Ο Γκρέισον άκουγε παρόμοιες εμπειρίες για χρόνια. Τη
δεκαετία του 1960, ενώ είχε ξεκινήσει μόλις έναν μήνα την ψυχιατρική του
εκπαίδευση είχε ακούσει μια ασθενή να λέει ότι είχε βγει από το σώμα της, ενώ
βρισκόταν σε ένα κρεβάτι νοσοκομείου, και στη συνέχεια είχε περιγράψει με πολλές
λεπτομέρειες όσα συνέβαιναν εκείνη τη στιγμή σε ένα άλλο δωμάτιο. Όλα αυτά δεν
έβγαζαν νόημα για τον Γκρέισον.
«Είχα μεγαλώσει σε ένα σπίτι όπου επικρατούσε η επιστήμη. Ο
πατέρας μου ήταν χημικός. Καθώς μεγάλωνα ο φυσικός κόσμος ήταν μόνο όλα όσα
μπορούσα να δω», εξηγεί ο Γκρέισον στον δημοσιογράφο του Guardian, Άλεξ Μοσχάκη. Πίστευε ότι
κάποιος άλλος είχε δώσει αυτές τις πληροφορίες στην ασθενή του. «Και τι ακριβώς
σημαίνει αυτό το πράγμα, το να βγαίνεις από το σώμα σου;», αναρωτιόταν τότε.
Για χρόνια προσπαθούσε να αφήσει πίσω του αυτήν την
εξιστόρηση, όμως πολύ συχνά ερχόταν ξανά αντιμέτωπος με τέτοιες απόκοσμες
αφηγήσεις είτε από άτομα που είχαν θεωρηθεί κλινικά νεκροί είτε ήταν πολύ κοντά
σε αυτό μέχρι που τελικά επανήλθαν στην ζωή. Το 1975, ένας από τους συναδέρφους
του Γκρέισον, ο Ρέιμοντ Μούντι στο βιβλίο του «Life After Life» είχε ονομάσει για πρώτη
φορά αυτές τις περιπτώσεις ως «προθανάτιες εμπειρίες» (near-death experiences).
«Συνειδητοποίησα για πρώτη φορά ότι δεν ήταν μόνο ένας ασθενής»,
λέει ο Γκρέισον. «Ήταν ένα συχνό φαινόμενο». Έτσι, ο Γκρέισον άρχισε να αναζητά
αυτά τα επεισόδια, εντοπίζοντας τις διαφορές τους και τις ερωτήσεις που προκαλούσαν,
συμπεριλαμβανομένου της ίσως πιο σημαντικής απ’ όλες: τι ακριβώς συμβαίνει όταν
πεθαίνουμε; «Απορροφήθηκα απ’ όλα αυτά. Και εδώ είμαι 50 χρόνια αργότερα να
προσπαθώ να καταλάβω», λέει σήμερα ο 74χρονος Γκρέισον.
Εμπειρίες με κοινά
σημεία
Όλα αυτά τα χρόνια, ο Γκρέισον έχει συλλέξει εκατοντάδες
τέτοιες μαρτυρίες. Ο ίδιος ακολουθεί πάντα την ίδια μέθοδο για την καταγραφή
τους: στέκεται στο πλάι τους και τους ρωτά: «Ποιο είναι το τελευταίο πράγμα που
θυμάσαι πριν σβήσουν όλα; Και μετά: Ποιο είναι το επόμενο πράγμα που θυμάσαι
μετά από αυτό; Και στο τέλος: Τι θυμάσαι μεταξύ αυτών των δύο στιγμών;».
Ο ίδιος αναφέρει ότι δεν αντιδρούν όλοι με τον ίδιο τρόπο.
Οι περισσότεροι μένουν απλώς και τον κοιτούν με κενό βλέμμα. «Ωστόσο περίπου το
1/5 αυτών θα πουν: ‘Ξέρεις, νομίζω ότι είδα τον πατέρα μου που έχει πεθάνει
πριν από 20 χρόνια’. Και εγώ θα τους πω: ‘Πες μου γι’ αυτό’ και αυτοί θα
αρχίσουν να μιλούν».
Ο Γκρέισον (ΦΩΤΟ) συνέλεξε τις περισσότερες από αυτές τις μαρτυρίες στο βιβλίο του «After». Οι ιστορίες, όπως όλες οι ανάλογες που έχουμε ακούσει κατά καιρούς, έχουν έναν μυστηριώδη αέρα ωστόσο είναι και αρκετά κοινές. Ύστερα από μια άσχημη αντίδραση στην αναισθησία μια ασθενής θυμάται: «Κατάλαβα ότι βρισκόμουν σε ένα λιβάδι, με καθαρό μυαλό και πλήρη συναίσθηση του ποια είμαι. Το λιβάδι φωτιζόταν με ένα υπέρλαμπρο, μεγαλειώδες φως που δεν έμοιαζε με κανένα άλλο φως και μια απαλή εσωτερική λάμψη αναδυόταν από κάθε φυτό».
Τα περισσότερα από τα επεισόδια περιέχουν παρόμοια
συναισθήματα εντυπωσιασμού, πνευματικής διαύγειας και ευτυχίας. Κάποιοι
άνθρωποι περιγράφουν εξωσωματικές εμπειρίες ή αναφέρουν ότι ταξίδεψαν μέσα σε
ένα μακρύ τούνελ. Άλλοι υποστηρίζουν ότι συνάντησαν οντότητες, τις οποίες
κάποιοι τις ονόμασαν ως τον Θεό και κάποιοι άλλοι ως αγαπημένους που είχαν
φύγει από τη ζωή. Μερικοί ένιωθαν ότι ο χρόνος καμπτόταν ή ότι οι ίδιοι ήταν
ελαστικοί.
«Σα να προσπαθείς να
ζωγραφίσεις μια μυρωδιά με μαρκαδόρους»
Ένας αστυνομικός, ο οποίος παραλίγο να πεθάνει κατά τη
διάρκεια μιας εγχείρισης, είχε αφηγηθεί στον Γκρέισον: «Πώς περιγράφεις μια
κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει χρόνος, όπου δεν υπάρχει τίποτα να εξελίσσεται
από το ένα σημείο στο άλλο, όπου τα πάντα βρίσκονται εκεί και εσύ είσαι
παντελώς βυθισμένος σε αυτό;». Ένας άλλος ανέφερε: «Η ενέργεια της ψυχής μου
έμοιαζε να κινείται σαν μια τεράστια φάλαινα που γλιστρά μέσα σε μια θάλασσα
σιωπηλής ευφορίας».
Ο Γκρέισον ως ψυχίατρος προσπαθούσε πάντα να παρέχει το
κατάλληλο περιβάλλον σε αυτούς τους ανθρώπους που έφτασαν τόσο κοντά στον
θάνατο ώστε να αισθανθούν άνετοι και ασφαλείς για να αφηγηθούν την ιστορία
τους. Ωστόσο, ακόμα και αυτοί που έβρισκαν το κουράγιο να το κάνουν χωρίς να
φοβούνται πώς θα τους αντιμετωπίσει ο κόσμος, πολύ συχνά δεν έβρισκαν τα
κατάλληλα λόγια για να το κάνουν.
«Όταν μιλώ με ανθρώπους που είχαν προθανάτιες εμπειρίες ένα
από τα πρώτα πράγματα που μου λένε είναι ‘Δεν μπορώ να το πω με λόγια. Δεν υπάρχει
τρόπος για να το εκφράσω ακριβώς’».
Μια από τις ασθενείς του τού είχε πει ότι είναι δύσκολο να
περιγράψει τι έζησε γιατί «εμείς ζούμε σε τρεις διαστάσεις και αυτό που είχε
δει, όταν βρισκόταν μεταξύ ζωής και θανάτου, έμοιαζε πολύ μεγαλύτερο με κάποιον
τρόπο». Ο Γκρέισον ανακάλυψε ότι πολλές φορές οι άνθρωποι αυτοί καταφεύγουν
στην ζωγραφική ή τη μουσική για να «μιλήσουν» για την εμπειρία τους. Ένας
ασθενής του τού είχε πει κάποτε ότι το να προσπαθεί να μιλήσει για την εμπειρία
ήταν σαν να προσπαθείς «να ζωγραφίσεις μια μυρωδιά με μαρκαδόρους», δηλαδή κάτι
αδύνατο.
Ακόμα και η
τεχνολογία μοιάζει λίγη
Ακόμα πιο δύσκολη κάνει την μελέτη αυτών των εμπειριών το
γεγονός ότι έρχονται χωρίς καμία προειδοποίηση και κρατούν ελάχιστο χρόνο. Ένας
κολυμβητής που είναι εγκλωβισμένος κάτω από το νερό, κάποιος που πέφτει από μια
σκάλα, κάποιος πεζός που τον χτυπά ένα αυτοκίνητο ενώ κοιτά το κινητό του. Στο
βιβλίο του ο Γκρέισον τονίζει ήταν τυχερός στο γεγονός ότι πλέον είχε την
βοήθεια της τεχνολογίας με τους εξελιγμένους αξονικούς και μαγνητικούς
τομογράφους και τη δυνατότητα των νευροεπιστημόνων να παρακολουθούν την σκέψη
την στιγμή που συμβαίνει. Ωστόσο, η τεχνολογία αυτή για να αξιοποιηθεί
χρειάζεται κάποιο ραντεβού. Πώς να μελετήσεις οπότε το φαινόμενο όταν αυτό
μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή και κυρίως εκτός νοσοκομείου τόσο
απρόσμενα.
Έτσι, παρόλη την εξέλιξη της τεχνολογίας, ο Γκρέισον τονίζει
ότι ακόμα δεν έχουμε καταλάβει τι ακριβώς είναι οι προθανάτιες εμπειρίες. Έχουμε
ωστόσο καταφέρει να αποκλείσουμε κάποιες πιθανότητες.
«Υπάρχουν κάποιες υποθέσεις που θεωρητικά τουλάχιστον
μοιάζουν πιθανές», λέει αν και καμία δεν έχει κυριαρχήσει. Είναι χημικά που μας
κάνουν να νιώθουμε καλά, όπως οι ενδορφίνες, που απελευθερώνονται στο σώμα
αυτές τις στιγμές και δημιουργούν το αίσθημα της ευφορίας; Είναι το γεγονός ότι
ο εγκέφαλος ξεμένει από οξυγόνο και δημιουργεί φανταστικές εικόνες που μοιάζουν
με αληθινές; Υπάρχουν συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου που αρχίζουν ξαφνικά
να λειτουργούν μαζί δημιουργώντας παραλλαγμένες πραγματικότητες; Κανείς δεν
ξέρει με σιγουριά. «Συνεχώς σκεφτόμαστε, πρέπει να είναι εκείνο. Όχι τα
στοιχεία δεν το αποδεικνύουν. Α,μήπως τότε είναι το άλλο; Όχι, τα στοιχεία δεν
αποδεικνύουν ούτε αυτό», αναφέρει ο Γκρέισον.
Την ίδια στιγμή, ο νευρολόγος Κέβιν Νέλσον του Πανεπιστημίου
του Κεντάκι, όπως και ο Γκρέισον, έχει περάσει πάρα πολλά χρόνια μελετώντας τις
προθανάτιες εμπειρίες. Ωστόσο τους δίνει μια διαφορετική ερμηνεία. Ο ίδιος
πιστεύει ότι οι εμπειρίες αυτές μοιάζουν σαν «μια μείξη δύο διαφορετικών
επιπέδων συνειδητότητας – εγρήγορση και ύπνος REM- κατά την στιγμή κάποιου μεγάλου
σωματικού ή συναισθηματικού κινδύνου».
Όπως λέει άλλωστε πολλές από αυτές τις εμπειρίες μοιάζουν με όνειρα και
βρίσκονται στα άκρα όσων μελετά η νευρολογία. Μάλιστα παρόμοιες εμπειρίες,
υποστηρίζει, μπορεί να έχει κάποιος και όταν λιποθυμά. Άλλοι επιστήμονες, όπως
ο εκλιπών πλέον Όλιβερ Σακς, υποστηρίζουν ότι οι προθανάτιες εμπειρίες είναι
«εξαιρετικά περίπλοκες παραισθήσεις», μια θέση που μοιάζει αρκετά αποδεκτή.
Όταν ο Γκρέισον άρχισε να ασχολείται πιο ενεργά με τις
προθανάτιες εμπειρίες δημιούργησε την «Κλίμακα του Γκρέισον», μια σειρά από
ερωτήσεις που απευθύνονται σε ανθρώπους με αυτές τις εμπειρίες και έχει
μεταφραστεί σε περισσότερες από 20 γλώσσες, ενώ χρησιμοποιείται έως σήμερα.
«Λαμβάνω πολύ σοβαρά υπόψιν μου την πιθανότητα αυτές οι
εμπειρίες να δημιουργούνται μόνο από φυσικές αλλαγές του εγκεφάλου», αναφέρει
στο βιβλίο του «After»
ωστόσο τονίζει ότι δέχεται επίσης και ότι το μυαλό έχει την ικανότητα να
λειτουργεί ανεξάρτητα. Υπήρχαν αναφορές ανθρώπων που είχαν προθανάτιες
εμπειρίες, ενώ οι εγκέφαλοί τους ήταν ανενεργοί και όμως «τότε ανέφεραν ότι
είχαν τις πιο ζωντανές εμπειρίες της ζωής τους», αναφέρει ο Γκρέισον κάτι που όπως λέει δεν βγάζει
νόημα για τον ίδιο. «Είναι αυτές οι τελευταίες στιγμές της συνείδησης ή η αρχή
της μετά θάνατον ζωής;», αναρωτιέται στον δημοσιογράφο του Guardian. Πάντως, οι θεωρίες του Γκρέισον
σχετικά με τις προθανάτιες εμπειρίες αντιμετωπίζονται με αρκετό σκεπτικισμό από
τους νευρολόγους, οι οποίοι κυρίως πιστεύουν ότι το μυαλό είναι παράγωγο του
εγκεφάλου.
Ο Νέλσον μιλώντας στον Μοσχάκη σχετικά με την μετά θάνατον
ζωή τόνισε: «Αυτή η θεωρία είναι πιο παράδοξη στην επιστήμη και δεν υπάρχει
καμία χειροπιαστή, ούτε καν εξωπραγματική, απόδειξη που να στηρίζει κάτι
τέτοιο. Αυτά είναι κυρίως θέματα της πίστης». Από την άλλη, ο Σακς θεωρούσε ότι
οι ιδέες αυτές είναι τελείως αντι-επιστημονικές.
Ο Γκρέισον γνωρίζει πολύ καλά ότι οι προθανάτιες εμπειρίες
είναι αδύνατο να αποδειχθούν και να επιβεβαιωθούν. Ωστόσο, του είναι δύσκολο
όπως λέει να απορρίψει περίεργες θεωρίες ακόμα και αν τα στοιχεία δεν είναι
ορατά. Η άποψη στην οποία ο ίδιος έχει
καταλήξει έχει ως εξής: «Φαίνεται ότι με κάποιον τρόπο το μυαλό καταφέρνει να
διαχωρίζεται από τον εγκέφαλο και αν αυτό είναι αλήθεια ίσως μπορεί να
συνεχίζει να λειτουργεί όταν ο εγκέφαλος
πεθαίνει. Αλλά αν το μυαλό δεν είναι στον εγκέφαλο, τότε πού είναι; Και τι
είναι τελικά;».
Η δεύτερη ευκαιρία
Οι προθανάτιες εμπειρίες δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο.
Ο Πλάτωνας αναφέρει για πρώτη φορά μια προθανάτια εμπειρία στον Μύθο του Ηρός
στην Πολιτεία, ενώ τον 1ο αιώ. μΧ, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναφέρει
ακόμα μια. Η ιστορία είναι γεμάτη με τέτοιες αφηγήσεις. Συχνά τις βλέπουμε σε
ταινίες ή ακόμα και παιδικά όπου συνοδεύονται από μια προσπάθεια να μας διδάξουν
τη σημασία του να ζούμε με τον «σωστό τρόπο» και να δίνουμε προτεραιότητα στις
ανθρώπινες σχέσεις έναντι των υλικών αγαθών. Ωστόσο, παρασυρμένοι από την
καθημερινότητα, το άγχος και τους γρήγορους ρυθμούς, οι άνθρωποι συχνά τείνουμε
να ξεχνάμε αυτά που έχουν σημασία και να ζούμε σαν η ζωή μας σε αυτόν τον
πλανήτη να κρατάει για πάντα. Ίσως γι’ αυτό οι προθανάτιες εμπειρίες μάς
ελκύουν τόσο πολύ καθώς μας δίνουν την δυνατότητα να σκεφτούμε πώς θα ήταν αν
είχαμε ακόμα μια ευκαιρία.
Ο Γκρέισον δηλώνει ότι εκπλήσσεται ακόμα από τον εντυπωσιακό
αντίκτυπο που έχουν οι προθανάτιες εμπειρίες στις ζωές όσων τις ζουν. «Βγάζω τα
προς τα ζην προσπαθώντας να βοηθήσω ανθρώπους να αλλάξουν την ζωή τους κι αυτό
δεν είναι εύκολο να το καταφέρεις. Αλλά εδώ βρήκα μια εμπειρία που μέσα σε λίγα
δευτερόλεπτα μεταμορφώνει δραματικά την αντίληψη, τις αξίες, τα πιστεύω και τις
συμπεριφορές των ανθρώπων», τονίζει ο ίδιος. Μάλιστα σε πολλές από αυτές τις
περιπτώσεις οι αλλαγές αυτές κρατούν για δεκαετίες. Τις περισσότερες φορές,
όσοι βιώνουν κάτι τέτοιο συνειδητοποιούν ότι δεν έχουν τίποτα να φοβούνται από
τον θάνατο, κάτι που έχει τεράστιο αντίκτυπο στο πώς συνεχίζουν να ζουν τις
ζωές τους «επειδή χάνεις επίσης και τον φόβο για τη ζωή, δεν φοβάσαι πια να
παίρνεις ρίσκα».
Ο Γκρέισον μερικές φορές λέει ότι ρωτάει τους ανθρώπους να
περιγράψουν τους συντρόφους τους πριν και μετά το συμβάν και οι περισσότεροι
απαντούν: «Αυτό δεν είναι το ίδιο άτομο με το οποίο παντρεύτηκα. Είναι κάποιος
άλλος». Όπως προσθέτει ο Γκρέισον «Βλέπουν πλέον έναν σκοπό στην ζωή που δεν
έβλεπαν νωρίτερα. Δεν μπορώ να φανταστώ τίποτα πιο ισχυρό από αυτό».
Όταν ο δημοσιογράφος ζητά από τον Γκρέισον ένα παράδειγμα
αυτός απαντά: «Έχω μιλήσει με ανθρώπους που ήταν αστυνομικοί ή στρατιωτικοί, οι
οποίοι δεν μπορούσαν να επιστρέψουν στην εργασία τους. Δεν μπορούσαν πια να
αντέξουν στην ιδέα της βίας. Πλέον η ιδέα να προκαλέσουν κακό σε κάποιον ήταν
φρικιαστική. Καταλήγουν σε κάποιο επάγγελμα με το οποίο βοηθούν τους
συνανθρώπους τους. Γίνονται δάσκαλοι ή νοσοκόμοι ή κοινωνικοί λειτουργοί».
Η ενασχόληση με αυτά τα θέματα θα μπορούσε να αλλάξει και
τον ίδιο τον Γκρέισον;
«Δεν νομίζω ότι με έχει αλλάξει σχετικά με τις σχέσεις μου
με τους άλλους ανθρώπους», απαντά. «Ωστόσο με έχει κάνει πιο δεκτικό, πιο
ανοιχτό σε ασυνήθιστες ιδέες. Ως ψυχίατρος γνωρίζω τι σημαίνει να είσαι
ψυχωτικός», αναφέρει, «αλλά είμαι πιο δεκτικός σε ασυνήθιστες ιδέες που δεν
είναι τρελές και με έχει κάνει να έχω περισσότερη κατανόηση απέναντι στο
άγνωστο», τονίζει.
«Μεγάλωσα χωρίς κανενός είδους θρησκευτικό υπόβαθρο. Και
ακόμα δεν είμαι σίγουρος ότι καταλαβαίνω απόλυτα το σημαίνει πνευματικότητα. Είμαι
πεπεισμένος όμως, ύστερα από 40-50 χρόνια που το κάνω αυτό ότι υπάρχουν
περισσότερα πράγματα στη ζωή από τα φυσικά μας σώματα. Αναγνωρίζω ότι υπάρχει
μια μη-φυσική πλευρά μας. Είναι αυτή η πνευματικότητα; Δεν είμαι σίγουρος. Η
πνευματικότητα συνήθως συμπεριλαμβάνει και μια αναζήτηση για κάτι υψηλότερο από
τον εαυτό σου που θα δίνει νόημα και σκοπό στο σύμπαν. Ε, σίγουρα το έχω αυτό».